Το ταξίδι του φιλιού και ο έρωτας σαν υπερβολή - Πιάνω γραφή να γράψω... Δοκίμια για το δημοτικό τραγούδι - 3

Ένα από τα πιο αγαπημένα δημοτικά τραγούδια εξεικονίζει με τρόπο συναρπαστικό το ταχύτατο ταξίδι του φιλιού. του κόκκινου φιλιού, από τα χείλη που σμίγουν στην πλάση που φιλοξενεί τους ερωτευμένους και πανηγυρίζει μαζί τους: Κόκκιν' αχείλι εφίλησα κι έβαψε το δικό μου, / και στο μαντίλι το 'συρα κι έβαψε το μαντίλι, / και στο ποτάμι το 'πλυνα κι έβαψε το ποτάμι, / κι έβαψε η άκρη του γιαλού κι η μέση του πελάγου. / Κατέβη ο αϊτός να πιει νερό κι έβαψε τα φτερά του, / κι έβαψε ο ήλιος ο μισός και το φεγγάρι ακέριο.

Οι έξι στίχοι, που διασώθηκαν σε ποικίλες παραλλαγές, έχουν μακρά φιλολογική, λαογραφική και λογοτεχνική ιστορία, στην οποία εμπλέκονται μεγάλα ονόματα της λογιοσύνης και της ποίησης. Ανάμεσά τους ο Κοραής, ο Φωριέλ, ο Ν.Γ. Πολίτης, ο Κρυστάλλης, ο Ψυχάρης, ο Αποστολάκης, ο Σεφέρης, ο Τσάτσος, ο Φώτος Πολίτης, ο Βρεττάκος.

Στο επίκεντρο του διαλόγου βρέθηκαν ζητήματα που μας απασχολούν και σήμερα: η ιδιαιτερότητα της δημοτικής ποίησης, η στάθμιση της αξίας της με ζύγια αμιγώς λογοτεχνικά και το δικαίωμα της ποίησης εν γένει, ανώνυμης και προσωπικής, να ιστορεί τα αισθήματα και τις ιδέες της ανοίγοντας δρόμους που την απομακρύνουν από την ασφάλεια της «λογικής» πεπατημένης. Η φυσικότητα με την οποία ο λαϊκός δημιουργός εμπιστεύτηκε την υπερβολή, με χαρακτηριστικό παράδειγμα το τραγούδι του ακάθεκτου κόκκινου φιλιού, ετοίμασε τραγούδια που πιθανόν θα σαγήνευαν τους υπερρεαλιστές, Έλληνες και ξένους, αν τα γνώριζαν έγκαιρα σε όλη την έκτασή τους. Κάποια άλλης κατηγορίας δημοτικά τραγούδια, στα οποία επίσης αναφέρεται ο ανά χείρας τόμος, θα μπορούσαν να προκαλέσουν το ιδιαίτερο ενδιαφέρον των πρωτοπόρων της ψυχανάλυσης, αν -και πάλι- τα γνώριζαν έγκαιρα. Αίφνης, ο Σίγκμουντ Φρόυντ, που γνώριζε τον "Οιδίποδα τύραννο" του Σοφοκλή, ίσως σκεφτόταν ότι ο όρος «οιδιπόδειο σύμπλεγμα» δεν καλύπτει με πληρότητα και διαύγεια τις σκέψεις του. Ο Οιδίποδας και η Ιοκάστη δεν γνωρίζονταν. Αντίθετα, σε ολόκληρο κύκλο δημοτικών τραγουδιών το «οιδιπόδειο» είναι ενεπίγνωστο, εκδηλώνεται δε με τέτοια επιθετικότητα από τη μητρική πλευρά ώστε συνταράζονται τα ιερά, ο ουρανός κι η θάλασσα. Αποκαλυπτικές για το βάρος που αποδίδει η λαϊκή σκέψη στο «οιδιπόδειο» κρίμα είναι οι παραλλαγές όπου η πραγμάτωση της μητρο-υιικής σχέσης απολήγει με τριπλό θάνατο (άλλη κάθαρση δεν προβλέπεται), αλλά και οι παραδόσεις στις οποίες Οιδίποδας, ενσυνείδητος, είναι ο Ιούδας.

Περιεχόμενα

• Πρόλογος
  
• Το τραγούδι και το ταξίδι
  
• Βιβλιογραφικός οδηγός
  
• Κόκκιν' αχείλι εφίλησα...
  
• Το ταξίδι του φιλιού και ο έρωτας σαν υπερβολή
  
• 1. ΑΠΟ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΕΝΟΣ ΤΡΑΓΟΥΔΙΟΥ
     Α. «Η κόρη ταξιδεύτρια»
     Β. Η «Ταξιδεύτρια» του Ραγκαβή
     Γ. «...και το φεγγάρι ακέριο»
     Δ. «Ασιανικό» ή «ακραιφνώς ελληνικό»;
     Ε. Ο Ερμής και ο Πορφύρης
     
• 1. Ο ΕΡΩΤΑΣ ΓΙΑ ΤΟ ΚΟΚΚΙΝΟ
     Α. Εν αρχή ην ο μύθος
     Β. Το κατά Καβάφη κοράλλιον
     Γ. Κρίσεις για το «κόκκινο τραγούδι»
     Δ. Ο Κρυστάλλης στον Άραχθο
     Ε. Απ' το ποτάμι στα ποτάμια
     
• 1. Η ΦΥΣΙΚΗ ΑΓΚΑΛΗ ΚΑΙ ΤΑ ΘΑΥΜΑΣΤΑ ΤΗΣ
     Α. «Θα μαρτυρήσει ο πλάτανος»
     Β. «Τίνος να πω τον πόνο μου»
     
• 1. ΣΤΗΝ ΕΡΥΘΡΑ ΘΑΛΑΣΣΑ ΤΟΥ ΔΗΜΟΤΙΚΟΥ
     Α. Τα νήματα του μάρτη
     Β. Το γαμήλιο κόκκινο
     Γ. «Πόσο, πόσο το φκιασίδι, το καλό το κοκκινάδι;»
     Δ. Ο Ησαύ, ο Σατανάς και η τριχοφυΐα
     Ε. Ρόδι, σταφύλι, κόκκινο πορτοκάλι, βιόλα, γαρίφαλο
     Στ. «Μήλο μου κόκκινο»...
     Ζ. Η πορφυρή χλαμύδα του Έρωτα
     Η. Το κόκκινο του πολέμου και της ισχύος
     Θ. «Κι αν είμαι ροϊδοκόκκινο, σκύψε και φίλησέ με»
     
• 1. ΚΟΚΚΙΝΟΒΕΒΑΜΜΕΝΑ, ΡΟΔΙΝΟΦΥΑ, ΚΟΡΑΛΛΕΝΙΑ
     Α. Από τον Σολομώντα στους Βυζαντινούς...
     Β. ...και από τον Χορτάτση στα ρεμπέτικα
     Γ. «Κόκκινα χείλη φίλησα και μου 'κοψαν το χέρι»
     Δ. Το κρασί και το κεράσι
     Ε. Από τη φιλολογία στη βιολογία
     Στ. Ο Σοφοκλής και το πορφυρό στόμα
     
• 1. Η ΨΥΧΗ ΤΗΣ ΦΥΣΗΣ
     Α. «Και το καράβι εστάθη»
     Β. «Κλαίνε τα δέντρα, κλαίνε τα βουνά»
     Γ. «Γελάς κι ανθούν τα δέντρα»
     Δ. Όπου «κόκκινος» ίσον «αληθινός»
     Ε. Θαύματα δίχως θεούς
     Στ. Μια στάση στον Φιλόστρατο
     Ζ. Ανακρεόντεια, Σαίξπηρ, Ρίλκε, Χατζόπουλος
     Η. Η υστέρηση της φύσης
     Θ. Το Φλανδρώ του Παπαδιαμάντη
     Ι. Το δοκίμιν της αγάπης και τα αδύνατα
     
• 1. Ο ΕΡΩΤΑΣ ΣΑΝ ΑΚΑΤΑΜΑΧΗΤΟΣ ΑΝΑΤΡΟΠΕΑΣ
     Α. «Χωρίς θέρμη θερμάθηκε»
     Β. Και στα κόκαλα γραμμένη η αγάπη
     Γ. «Όταν αναστενάζω εγώ»
     Δ. «Αγάπη δεν εστάθη ποτέ χωρίς καημούς»
     Ε. Πυρσός, λαμπάδα, καημός
     Στ. Αδιαφορία, χαιρεκακία, εκδίκηση, συμπόνια
     Ζ. Βρύσες, πηγάδια, χιόνι, θάλασσες
     
• 1. Ο «ΑΝΟΣΙΟΣ ΕΡΩΣ» ΚΑΙ ΟΙ ΕΚΔΟΧΕΣ ΤΟΥ
     Α. Ο κριματισμένος νεκρόφιλος και ο κολασμός του
     Β. Το αμάρτημα της αιμομιξίας
     
• 1. ΤΟ ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΚΑΙ Η ΜΕΛΑΓΧΟΛΙΑ
     Α. «Τουτ' η γης που την πατούμε»
     Β. Σέρβοι, Τούρκοι, Βλάχοι, Σαρακατσάνοι, Αρβανίτες
     Γ. «Φεύγω κλαίγοντας, φεύγω παραπονιώντας»
     
• 1. ΤΟ ΚΟΚΚΙΝΟ ΚΑΙ ΤΟ ΜΑΥΡΟ
     
• Σημειώσεις
  
• Ευρετήρια
  α) Ονόματα
  β) Τίτλοι λογοτεχνικών έργων, βιβλίων, ποιημάτων, τραγουδιών, εφημερίδων και περιοδικών