Αναγωγή για δύο πιάνα

Το όνομα της Ρένας Κυριακού (1917-1994) έχει πρωτίστως συνδεθεί με τις υψηλού επιπέδου πιανιστικές ερμηνείες της, τόσο σε συναυλίες στην Ελλάδα, την Ευρώπη και την Αμερική, όσο και σε ηχογραφήσεις άγνωστων είτε παραγνωρισμένων στα μέσα του 20ού αιώνος συνθέσεων των Felix Mendelssohn-Bartholdy (απάντων των πιανιστικών του έργων), Antonio Soler, John Field, Emmanuel Chabrier, Isaac Albéniz, Enrique Granados κ.ά. Η συνθετική της δραστηριότητα, εντούτοις, παραμένει ελάχιστα γνωστή, παρά το γεγονός ότι συνιστούσε αναπόσπαστο τμήμα των σπουδών και των απαρχών της μακράς καλλιτεχνικής της σταδιοδρομίας, από τις αρχές της δεκαετίας του 1920 (σε ηλικία πέντε ετών) έως τις αρχές της δεκαετίας του 1940. Στο Αρχείο Ρένας Κυριακού σώζονται 75 ολοκληρωμένα έργα της, στην συντριπτική τους πλειονότητα για σόλο πιάνο, καθώς επίσης ευάριθμα τραγούδια για φωνή και πιάνο, κομμάτια μουσικής δωματίου, για αρμόνιο, αλλά και το μοναδικό της κοντσέρτο για πιάνο και ορχήστρα. Το Κοντσέρτο για πιάνο και ορχήστρα, opus 18 / ΑΚΣΡΚ 74, δεσπόζει ανάμεσα στα έργα της Κυριακού ως το πλέον εκτενές και φιλόδοξο, ενώ συγχρόνως αποτελεί το επιστέγασμα αλλά και την (απότομη) απόληξη της συνθετικής της πορείας. Οι πληροφορίες όσον αφορά την χρονολόγησή του είναι κάπως συγκεχυμένες· διότι, ναι μεν, στον “Κατάλογο Συνθέσεων της Ρένας Κυριακού”, που έχει συνταχθεί προσφάτως, δίνεται ως έτος σύνθεσης του έργου το 1943, αλλά στο ανυπόγραφο κείμενο του συνοδευτικού εντύπου της συναυλίας, στην οποία το κοντσέρτο αυτό παίχθηκε για πρώτη φορά, αναφέρεται ότι το έργο «γράφηκε στα 1938-1940», ενώ και η ίδια η Κυριακού, σε συνομιλία της με τον δημοσιογράφο Νίκο Θ. Συναδινό το 1939, καταθέτει την ακόλουθη μαρτυρία: «Σχεδιάζω, ή – αφού επιμένεις – έχω γράψει το πρώτο και δεύτερο μέρος ενός κοντσέρτου για πιάνο κι’ ορχήστρα. Σχεδιασμένο είνε όλο. Μόνο το τελευταίο μέρος θέλει δούλεμα». Κατά συνέπειαν, φαίνεται πως η σύνθεση του κοντσέρτου έλαβε πράγματι χώραν μεταξύ των ετών 1938 και 1940 κατ’ αρχήν, αν και η πλήρης παρτιτούρα ενδέχεται από εκεί και ύστερα να αποπερατώθηκε μόλις κατά τα επόμενα χρόνια και ιδίως κατά το 1943, με αφορμή την επικείμενη πλέον παρουσίαση του έργου στο κοινό. Η πρώτη εκτέλεση του Κοντσέρτου για πιάνο της Κυριακού έλαβε χώραν στις 19 Δεκεμβρίου 1943, στο πλαίσιο τακτικής συναυλίας της Κρατικής Ορχήστρας Αθηνών για την περίοδο 1943-1944, που δόθηκε στο Θέατρο «Παλλάς», με αρχιμουσικό τον Θεόδωρο Βαβαγιάννη (1905-1988) και σολίστ την συνθέτρια. Το έργο χαιρετίσθηκε ως το πρώτο κοντσέρτο ελληνίδας συνθέτριας και γνώρισε αρκετά θερμή υποδοχή από το κοινό, όχι όμως και από τους κριτικούς και δη τις γυναίκες μουσικοκριτικούς, οι οποίες επέκριναν – σε σειρά κριτικών σημειωμάτων στον ημερήσιο τύπο της εποχής – την τεράστια απόσταση που διέκριναν ανάμεσα στην εγνωσμένη ερμηνευτική δεινότητα και στην έντονα αμφισβητούμενη συνθετική ικανότητα της Κυριακού, την υφολογική, δομική και μορφολογική ασάφεια του έργου, την απουσία εμπνευσμένων μελωδικών ιδεών, ρυθμικής ποικιλίας, ικανοποιητικής θεματικής ανάπτυξης και συνοχής, καθώς και την ολοσχερή – σχεδόν – αδυναμία ανάδειξης του σολιστικού οργάνου έναντι της ορχήστρας. Σε κάθε περίπτωση, η γραφή του κοντσέρτου ήταν σίγουρα αρκετά τολμηρή για τα δεδομένα της αθηναϊκής μουσικής ζωής κατά τα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του 1940, ενώ η μετέπειτα παντελής εξαφάνιση του έργου από την ελληνική συναυλιακή δραστηριότητα θα πρέπει ασφαλώς να αποδοθεί σε πολλούς και ποικίλους επιπρόσθετους παράγοντες. Μαρτυρείται, παρ’ όλα αυτά, μία ακόμη εκτέλεση του έργου στην Ελβετία και, πιο συγκεκριμένα, σε συναυλία της Ορχήστρας της Ρωμανικής Ελβετίας που δόθηκε στις 14 Απριλίου 1954 στην Γενεύη, υπό την διεύθυνση του Jean Meylan (1915-1994) και με την συνθέτρια και πάλι στο πιάνο. Η παρούσα έκδοση του κοντσέρτου φιλοδοξεί να ανασύρει το έργο από την αφάνεια στην οποίαν έχει έκτοτε περιέλθει και να συμβάλει σε μια νέα, σύγχρονη και κατά το δυνατόν πληρέστερη αποτίμηση τόσο του ιδίου, όσο και της εν γένει συνθετικής προσφοράς της Ρένας Κυριακού.
Ιωάννης Φούλιας