Γ. Σ. Παπαδόπουλος (Επιμ.), Αγγλοελληνικό Γλωσσάρι Βασικών Όρων της Βυζαντινής Μουσικολογίας, Fagotto books, Αθήνα 2020. ISBN: 978-960-6685-85-9 [βασισμένο στο Γ. Σ. Παπαδόπουλος (Μετάφρ.), Μ. Αλεξάνδρου (Επιστ. Επιμ.), Christian Troelsgård, Βυζαντινά μουσικά σημάδια: μια νέα εισαγωγή στη μεσοβυζαντινή σημειογραφία, Fagotto books, Αθήνα 2020. ISBN: 978-960-6685-86-6].

Γράφει η Μαρία Καπκίδη
Τμήμα Μουσικών Σπουδών/ Σχολή Μουσικών Σπουδών/ Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων

Το βιβλίο που παρουσιάζεται μπορεί να θεωρηθεί και ως πρώτο στο είδος του, καθώς είναι αφιερωμένο σε μια γλωσσολογικού τύπου προσέγγιση των βασικών όρων της βυζαντινής μουσικής, στην αγγλική και στην ελληνική γλώσσα. Οι λόγοι είναι εύλογοι: Αν και διανύουμε ήδη τις πρώτες δεκαετίες του 21ου αιώνα, απουσιάζει μια έως σήμερα συγκροτημένη έκδοση ενός διεθνούς κοινού κώδικα ορολογίας μεταξύ των δύο γλωσσών για το επιστημονικό πεδίο της Βυζαντινής Μουσικολογίας. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να προκαλείται συχνά σύγχυση σχετικά με την ορθή μετάφραση ή άλλοτε απλώς τη μεταφορά από τη μία γλώσσα στην άλλη. Παρά το γεγονός ότι η ερμηνεία της βυζαντινής μουσικής είναι διαγλωσσική, εντούτοις έχει λησμονηθεί μία έστω ευσύνοπτη έκδοση ακόμη και των βασικότερων όρων της.

Μόλις τον Σεπτέμβριο του 2020 ο γλωσσολόγος Γεράσιμος-Σοφοκλής Παπαδόπουλος, απόφοιτος του Τμήματος Φιλολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών και νυν υποψήφιος διδάκτορας του Τμήματος Μουσικών Σπουδών του ιδίου Πανεπιστημίου, παρέδωσε στην επιστημονική κοινότητα δύο πονήματά του· κατά πρώτον το Γ. Σ. Παπαδόπουλος (Μετάφρ.), Μ. Αλεξάνδρου (Επιστ. Επιμ.), Christian Troelsgård, Βυζαντινά μουσικά σημάδια: μια νέα εισαγωγή στη μεσοβυζαντινή σημειογραφία και έπειτα, κατά την ίδια χρονική περίοδο εξεδοθέν, το βιβλίο υπό παρουσίαση.

Για την κατανόηση των όρων του γλωσσαρίου θεωρείται απαραίτητο να προηγηθεί βραχεία επισκόπηση του πρώτου συγγράμματος στο οποίο και βασίζεται, εστιάζοντας κυρίως στη χρήση της γλώσσας. Ήταν το 2011 όταν ο Christian Troelsgård εξέδωσε το βιβλίο του Byzantine Neumes: A New Introduction to the Middle Byzantine Musical Notation. Το επόμενο έτος, η Diane Toulatos Miles στην κριτική της περιγράφει με συντομία το ιστορικό της συγγραφής του βιβλίου και αναλύει τη μεθοδολογία που ακολουθεί ο συγγραφέας  . Το βιβλίο του Troelsgård βασίζεται στη μεσοβυζαντινή παρασημαντική. Πρόκειται για διαστηματική μουσική σημειογραφία που χρησιμοποιήθηκε για περίπου επτά αιώνες (12ος–19ος) και μέσα από την ανάλυση αυτής της σημειογραφίας, ο συγγραφέας στέκεται σε ζητήματα μουσικής, ρυθμού, εκφοράς και ερμηνείας.

Τα τέσσερα πρώτα κεφάλαια εισάγουν τον αναγνώστη σε ζητήματα που αφορούν μεταξύ άλλων (που αναφέρθηκαν και παραπάνω) και στη γλώσσα των βυζαντινών ύμνων και τροπαρίων. Ακολουθεί το κυρίως μέρος του εγχειριδίου το οποίο ασχολείται με τη συστηματική διδασκαλία της Μεσοβυζαντινής μουσικής γραφής. Πρόκειται για βιβλίο σταθμό όχι μόνο για τη Σχολή της Κοπεγχάγης, στο οποίο μέσα από τον ακριβή μουσικολογικό λόγο του συγγραφέα και την εκτενή βιβλιογραφία που συνοδεύει ακόμα και τις υποσημειώσεις δομείται μια νέα επιστημονική γέφυρα μεταξύ των ερευνών στο πεδίο της βυζαντινής μουσικής σε Ελλάδα και εξωτερικό.

Την ελληνική έκδοση, σε μετάφραση του Γ. Σ. Παπαδόπουλου, προλογίζουν ο Κοσμήτορας της Φιλοσοφικής Σχολής του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, Καθηγητής Βυζαντινής Μουσικολογίας και Ψαλτικής Τέχνης του Τμήματος Μουσικών Σπουδών, Αχιλλέας Χαλδαιάκης και η Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Βυζαντινής Μουσικολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Μαρία Αλεξάνδρου. Η συμβολή της τελευταίας, ως στενής συνεργάτιδος του Troelsgård στο συγκεκριμένο βιβλίο, συνετέλεσε τα μέγιστα ώστε η ουσία των νοημάτων του αγγλόφωνου λόγου να μεταφερθεί όσο το δυνατόν ακριβέστερα στην ελληνική γλώσσα. Η μετάφραση πρέπει να επαινεθεί, καθώς έχει γίνει με γνώση και ευαισθησία και το αποτέλεσμα της συνεργασίας των δύο (Αλεξάνδρου και Παπαδόπουλου) προσέφερε τελικά ακριβόλογη, άρτια και ρέουσα μετάφραση της χρησιμοποιούμενης ειδικής ορολογίας όπως προσυπογράφεται απερίφραστα και από τον κ. Χαλδαιάκη. Θα συμβάλει δε αναμφισβήτητα στην αναγνωσιμότητα και τη διευκόλυνση παλαιών και νέων μελετητών. 

Ο μεταφραστής του βιβλίου του Troelsgård, Γεράσιμος-Σοφοκλής Παπαδόπουλος προέβη λοιπόν στη συγκέντρωση και την επιμέλεια των βασικών όρων της Βυζαντινής Μουσικολογίας, τους οποίους εκδίδει σε ένα αυτοτελές τευχίδιο. Όπως ο ίδιος σημειώνει σε μία από τις πρώτες σελίδες του βιβλίου, οι διάφοροι ορισμοί που περιλαμβάνονται στο εν λόγω γλωσσάρι έχουν αλιευθεί από το παραπάνω μεταφρασμένο βιβλίο και οι όροι παρατίθενται στην αγγλική γλώσσα σε αλφαβητική σειρά.

Οι βυζαντινο-μουσικολογικοί όροι συνοδεύονται από την παράθεση του συγκεκριμένου τμήματος του αρχικού βιβλίου του Troelsgård, όπως τις περιγράφει ο συγγραφέας και όπου αυτές υπάρχουν. Η ορολογία που χρησιμοποιεί ο Troelsgård σε κάποιες περιπτώσεις είναι εμπνευσμένη από προηγουμένως εκδοθέντα συγγράμματα όπως των Willi Apel 2 και Max Haas 3 . Ενώ σε περιπτώσεις που οι ορισμοί παραλείπονται, συμπληρώνονται από τον Επιμελητή της Έκδοσης, με τη σχετική υπόδειξη.

Προτάσσονται δύο πίνακες: ο ένας αναφέρεται στις συντομογραφίες που θα συναντήσει ο αναγνώστης και ο δεύτερος περιλαμβάνει τα περιεχόμενα. Ακολουθεί το κυρίως μέρος του βιβλίου με τους όρους και την επεξήγησή τους. Οι όροι αναγράφονται στα αγγλικά σε έντονους χαρακτήρες, ακολουθεί η ελληνική μετάφραση και έπειτα ο ορισμός στην ελληνική γλώσσα. Το ευσύνοπτο αλλά καθόλα χρηστικό και απαραίτητο αγγλοελληνικό γλωσσάρι αποτελείται από 95 σελίδες μικρών διαστάσεων (21 εκ. x 14 εκ.) που συμπυκνώνει τη διασαφήνιση πράγματι των κυριότερων όρων του βυζαντινομουσικολογικού επιστημονικού πεδίου.

Σε ορισμένες περιπτώσεις έναν γενικό όρο ακολουθούν με την επεξήγησή τους κάποιες αν όχι όλες οι υποκατηγορίες του. Τέτοιοι γενικοί όροι είναι οι εξής:

• Accent (τονισμός) όπου ακολουθούν οι επεξηγήσεις των επιμέρους όρων: dynamic accent I & II όπου διαχωρίζεται η ερμηνεία του στην εφαρμογήτων όρων σε γλώσσα και μουσική, pitch accent, psalmodic accent, reverse pitch accent, secondary accent, sustained accent και text accent.
• Cadence με τους υποόρους: final cadence, full cadence, half cadence, leadingon cadence, main cadence, medial cadence, resting cadence.
• Chant με τους υποόρους ordinary chants, byzantine chant, neobyzantine chant, slavic chant.
• MeSi (Medial signatures) με τους υποόρους backwards-looking MeSi, forward-looking MeSi, retrospect MeSi.
• Mode με τους υποόρους authentic mode, middle mode, plagal.
• Music notation με τους υποόρους adiastematic notation, Chartres notation, Chrysanthine notation, Coislin notation, diastematic notation, ekphonetic notation, exegetical notation, Hagiopolite notation, Kondakarian notaion, Koukouzelean notaion, Late Byzantine notation, lectionary notation, melodic notation, Middle Byzantine notation, neumatic notation, Palaebyzantine notations, Round notation, Sematic notation, Theta notation.
• Rite με τους υποόρους Byzantine rite, Cathedreal rite, Monastic rite.
• Scale με τους υποόρους equally tempered scale, Chrysanthine scale.
• Musical signs με τους υποόρους cheironomic signs, confirmatory signs, great signs, group signs, hand signs, interval signs, phrasing signs, prolongational signs, red signs, rhythmic signs, subsidiary signs.
• Τetrachord με τους υποόρους conjunct tetrachords, disjunct tetrachords.

Το βιβλίο εστιάζει επίσης στην παράθεση και στη σύντομη ανάλυση των βασικών όρων που άπτονται διαφόρων θεματικών της βυζαντινής μουσικής. Θεματικές όπως:

• Ιστορικού περιεχομένου (Byzantine Empire & Byzantium, Byzantine Music, Three Teachers, descriptive, domestikos, Iconoclasm, prescriptive, New Method, Restoration of images/of Orthodoxy),
• Μουσικού και κειμενικού τονισμού (accent),
• Μουσικής εκφοράς και τρόπου ερμηνείας (antiphonally, cheironomy, choir, conjuncture, doche, vocal drone, dynamic quality, formula, metrophonia, rhythm, solmization),
• Μουσικής ορθογραφίας (accidentals, apechema, asmatic syllabes, beautification, cadence, ornamenting) και διαστηματικής θεώρησης (bodies, spirits, chromaticism, diatonicism, helxis/melodic attraction, intonation, octoechos),
• Γενών (chromatic genre, diatonic genre, enharmonic genre, kalophonic/ melismatic style/genre, neumatic style) και επιμέρους ειδών της μελοποιίας (apolytikion, automelon, chant genres, chant styles, chanted text, contrafactum, exaposteilarion, heirmos, idiomelon, kanon, kathisma, kontakion, kratema),
• Εκκλησιαστικών ύμνων (Akathist(os) Hymn(os), alleluiarion, anthologies, asmatikon, canticle, Divine Liturgy, doxology, gradual psalms) και σχετικών εγχειριδίων (Oikematarion, Papadike, Parakletike, Pentekostarion, Sticherarion, Triodion)
• Σημαντικών προσώπων της βυζαντινής μουσικής θεωρίας (Chourmouzios Chartophylax, Chrysanthos of Madyta, Gabriel Hieromonachos, Gregorios Protopsaltes), μελωδών (Andrew of Crete, John of Damascus, Kosmas of Maiouma/of Jerusalem, Romanos the Melode) και μελουργών (composer, Ioannes Glykys, Ioannes Koukouzeles).

Σημαντική είναι η συνεισφορά του εν λόγω γλωσσαρίου σε σημεία όπου ο Επιμελητής της Έκδοσης επιλέγει, όπως προαναφέρθηκε, να συμπεριλάβει όρους και ορισμούς, οι οποίοι δεν αναφέρονται ρητά στο βιβλίο του Troelsgård, υπονοούνται ενδεχομένως εμμέσως. Ωστόσο, ο Παπαδόπουλος, στηριζόμενος τόσο στην ευρεία χρήση τους στη Βυζαντινή Μουσικολογία όσο και στη γλωσσική διασαφήνιση και μουσική πληρότητα, αφιερώνει σε αυτούς τον ανάλογο χώρο. Το βιβλίο συμπληρώνεται με το Ευρετήριο Ελληνικών Όρων με αλφαβητική σειρά και τις Βιβλιογραφικές αναφορές.

Συμπερασματικά, το εν λόγω εγχείρημα αποτελεί σημαντική πρωτότυπη συμβολή στην ορολογία της βυζαντινής μουσικολογίας που καλύπτει ένα αισθητό κενό στην υπάρχουσα βιβλιογραφία. Ας μην ξεχνάμε ότι το επιστημονικό πεδίο της Βυζαντινής Μουσικολογίας προσελκύει συνεχώς το ερευνητικό ενδιαφέρον νέων μελετητών και σπουδαστών, όχι μόνο της εκκλησιαστικής μουσικής, αλλά και συναφών κλάδων. Μέσα από την διεπιστημονική προσέγγιση της εθνομουσικολογίας και της ιστορικής μουσικολογίας αρχικά αλλά και της ανθρωπολογίας, κοινωνιολογίας και λαογραφίας έπειτα, είναι δυνατή η ερμηνευτική, συγκριτική και κριτική προσέγγιση διαφόρων παραμέτρων που σχετίζονται με αυτήν. Ας αποτελέσει λοιπόν, αυτή η προσπάθεια του Γεράσιμου-Σοφοκλή Παπαδόπουλου, το έναυσμα για επέκταση της μετάφρασης στα ελληνικά σε παρόμοια οργανωμένη, ακριβή και εμπεριστατωμένη έκδοση και άλλων σπουδαίων και καθιερωμένων όρων του επιστημονικού πεδίου. 

Καθίσταται δε και επιτακτική ανάγκη. Εξίσου χρηστική και διασαφηνιστική προς αυτήν την κατεύθυνση θα αποτελούσε και η ενασχόληση με τις ονομασίες των εκκλησιαστικών ύμνων από την ελληνική στην αγγλική γλώσσα όπου και εκεί εξακολουθεί να υπάρχει συχνά σύγχυση.

Τα δύο συγγράμματα εκδόθηκαν με πρωτοβουλία του «Εργαστηρίου Βυζαντινής Μουσικολογίας» του Τμήματος Μουσικών Σπουδών της Φιλοσοφικής Σχολής του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, σε συνεργασία με τον εκδοτικό οίκο Fagotto σε δύο καλαίσθητες και φιλοκαλώς φροντισμένες εκδόσεις. Ας ευχηθούμε να υπάρξει και ανάλογη συνέχεια.

1. C. Troelsgård, Byzantine Neumes: A New Introduction to the Middle Byzantine Musical Notation, Monumentae Musica Byzantinae, Subsidia, vol. 9. Bιβλιοκρισία: Diane Touliatos-Miles Source: Notes, Vol. 69, No. 1 (September 2012), pp. 101-103. Published by: Music Library Association. Stable URL: https://www.jstor.org/stable/23271775. τελευταία πρόσβαση: 18-07-2021 07:53 UTC 536 ΒΙΒΛΙΟΚΡΙΣΙΑ – BOOK REVIEW BYZANTINA SYMMEIKTA 31 (2021), 534-539

2. W. Apel Gregorian Chant, Indiana University Press, Bloomington & Indianapolis, 1990.

3. Μ. Haas, “Modus als Skala – Modus Als Modelmelodie. Ein problem musikalischer Überlieferung in der Zeit vor den ersten notιerten Quellen” στο J. Raasted – C. Troelsgård (Eds.), Palaeobyzantine Notations: A Reconsideration of the Source Material, Hernen, The Netherlands, Bredius Stiftung, 11-32. 

Η βιβλιοκριτική είναι στο ηλεκτρονικό περιοδικό Βυζαντινά Σύμμεικτα τεύχος 31 (σελ 534-539) του Ινστιτούτου Ιστορικών Ερευνών Τομέας Βυζαντινών Ερευνών Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών στις σελίδες 

Πηγή