Από τον Παύλο Νεοφύτου

Συνεχιστής των αρχαίων οργανοποιών, αναβιώνει μετά από εξαντλητικές έρευνες, με υπολογισμούς, πειράματα και ανακαλύψεις, την αρχαία μουσική αντίληψη.

Συνεχιστής των αρχαίων οργανοποιών, ο Μιχάλης Τέρπανδρος -μέχρι πρότινος Μιχάλης Γεωργίου- αναβιώνει εδώ και 30 περίπου χρόνια, μετά από εξαντλητικές έρευνες, με υπολογισμούς, πειράματα και ανακαλύψεις, την απολλώνια μουσική αντίληψη. Όπως λέει, «ήταν μουσική με βάθος, με συναισθήματα λεπτά και σκοπός της ήταν να μορφώνει τον άνθρωπο, να ανάγει την ψυχή του και να την πλησιάζει προς το θείο». Τα δεκάδες αρχαία του όργανα είναι πρεσβευτές της Κύπρου και του αρχαιοελληνικού πολιτισμού σε συναυλίες και συνέδρια στο εξωτερικό, με τελευταία λαμπερή στιγμή τα εγκαίνια στο Μουσείο του Ερμιτάζ στην Αγία Πετρούπολη.

Tα ανασκαλεύουμε όλα αυτά μεσημεριάτικα, ενώ καθόμαστε στον πάγκο εργασίας του εργαστηρίου του στην παλιά Λευκωσία, λίγα μέτρα πιο κάτω από το Αρχοντικό του Κορνέσιου. Γύρω μας, κρεμασμένα κελύφη από χελώνες, που δεν χόρτασαν να εκπνέουν ηχοχρώματα, χορδές που δεν κουράστηκαν να πάλλονται και κυρτοί ξύλινοι βραχίονες από αθάνατο σφεντάμι που δεν σπάνε. Σε μια στιγμή αφήνει το τσιγάρο και αρχίζει να παίζει τις χορδές στο ανάλαφρο τζουραδάκι από «κολόκα», από τα πρώτα πειραματικά όργανα στο ξεκίνημά του και προπομπό της πρώτης λύρας του. Τότε ο Μιχάλης Τέρπανδρος μοιάζει να συμφωνεί με τον Πλάτωνα: «Η μουσική δίνει ψυχή στις καρδιές και φτερά στη σκέψη».

Μετά από τρεις περίπου δεκαετίες έρευνας για την αρχαία ελληνική μουσική και τα αρχαία ελληνικά όργανα, σε ποια φάση σε βρίσκουμε σήμερα;

Αυτό το διάστημα κατασκευάζω μερικά αρχαία όργανα με επιπλέον χορδές. Κατά τον 5ο αιώνα π.Χ. τα όργανα είχαν μόνο επτά χορδές, μεταγενέστερα όμως παρουσιάζονται και όργανα με περισσότερες χορδές. Με αυτό τον τρόπο προσπαθώ να καλύψω το εύρος των αρχαίων μουσικών φθόγγων και των κλιμάκων. Στην πραγματικότητα θέλω να δημιουργήσω μια πιο μικρή ομάδα, που θα μπορεί να είναι πιο ευέλικτη και να ταξιδεύει στο εξωτερικό πιο εύκολα.

Αυτή η επιλογή συνδέεται και με τις οικονομικές απαιτήσεις για μια τέτοια απόφαση;

Ασφαλώς. To μουσικό σύνολο «Τέρπανδρος», που ιδρύθηκε το 2000, διαλύθηκε και ανασχηματίστηκε αρκετές φορές μέχρι σήμερα. Ένας σοβαρός λόγος ήταν και η έλλειψη οικονομικών πόρων.

Σε Κύπρο και εξωτερικό

 

Ποια ήταν η τελευταία παρουσίασή σας;

Πριν από τρία περίπου χρόνια στην Αγία Πετρούπολη. Μας είχε καλέσει το Μουσείο του Ερμιτάζ για να λάβουμε μέρος στις εκδηλώσεις για τα εγκαίνια τριών νέων αιθουσών, με εκθέματα από το Αιγαίο μέχρι τη Μαύρη Θάλασσα. Δώσαμε μια συναυλία μέσα στο μουσείο, η οποία μεταδιδόταν διαδικτυακά σε όλο τον κόσμο. Δώσαμε επίσης άλλες δύο συναυλίες, μία στο Παλάτι Σερεμέτιεφ και μία στην αρχαία πόλη Νόφκορατ. Προσωπικά έδωσα και μια διάλεξη σχετικά με την έρευνά μου στο Πανεπιστήμιο της Αγίας Πετρούπολης. Επίσης, μέλη του Συνόλου έλαβαν μέρος σε εργαστήρι που διοργανώθηκε για παιδιά προσχολικής ηλικίας στο σπίτι του Πίμσκι Κόρσακοφ το οποίο λειτουργεί ως μουσείο. Εκεί έβλεπες υψηλό επίπεδο αντίληψης του πολιτισμού. Η κάλυψη των συναυλιών και των άλλων εκδηλώσεων από τα ρωσικά ραδιοτηλεοπτικά μέσα ήταν εκτενής και εντυπωσιακή.

 

Στο παρελθόν, και στην Κύπρο τα μουσικά όργανα που ανακατασκεύασες παρουσιάστηκαν σε συναυλίες, ως εκθέματα σε δημόσιους και ιδιωτικούς χώρους και σε συνέδρια. Σήμερα νιώθεις παραμερισμένος από την επίσημη πολιτεία και τους ιδιωτικούς φορείς;

Να σου πω, δεν έχω παράπονο, γιατί πάντα ήξερα ότι αυτό το θέμα είναι κάτι το οποίο δεν μπορεί να καταλάβει ο οποιοσδήποτε. Σε αυτό το ταξίδι δεν στηρίχθηκα ποτέ στη συνδρομή κανενός και ειδικά του επίσημου κράτους. Είναι γνωστό ότι η ανθρωπιστική παιδεία και ο πολιτισμός δεν εμπίπτουν στα ενδιαφέροντα των πολιτικών και των τεχνοκρατών. Από την άλλη πλευρά, οι καλλιτέχνες και οι άνθρωποι του πνεύματος βιώνουν τη δική τους δημιουργική, αλλά ταυτόχρονα μοναχική, πορεία.

Χρηματοδοτούσα την έρευνά μου με τον μισθό μου, ως εκπαιδευτικού, όλα αυτά τα χρόνια. Απλοί άνθρωποι έρχονταν συνήθως στις συναυλίες, στις εκθέσεις και σε άλλες εκδηλώσεις μας, και τους ευχαριστώ. Το μουσικό σύνολο «Τέρπανδρος» παρουσίασε πολλές συναυλίες όλα αυτά τα χρόνια τόσο στην Κύπρο όσο και στο εξωτερικό. Η έντονη δραστηριότητά μου με το μουσικό σύνολο με ταύτισε με την επωνυμία «Τέρπανδρος». Έτσι τελευταία αποφάσισα να αλλάξω το επίθετό μου από Γεωργίου Μιχάλης σε «Μιχάλης Τέρπανδρος».

Είπες ότι αυτό το θέμα είναι κάτι το οποίο δεν μπορεί να καταλάβει ο οποιοσδήποτε. Τι καλείται να αντιληφθεί κανείς σε σχέση με την αρχαία μουσική;

 Η μουσική στην κλασική αρχαιότητα είχε άμεση σχέση με τον ελληνικό λόγο, τα μαθηματικά και τη φιλοσοφία. Η μύηση στις αξίες του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού είναι το ζητούμενο για την κατανόηση τόσο της μουσικής όσο και των άλλων μορφών τέχνης.

Κέλυφος χελώνας

Και πώς προέκυψε η στροφή προς τα αρχαία όργανα;

Εδώ και τριάντα τρία χρόνια διατηρώ εργαστήρι κατασκευής οργάνων στη Λευκωσία.Έχω κατασκευάσει βιολιά, βιολοντσέλα, κιθάρες αλλά και παραδοσιακά όργανα, όπως: μαντολίνα, τζουράδες, λαούτα, μπουζούκια κ.ά. Επειδή όμως ο ήχος αυτών των οργάνων είναι γνωστός, άρχισα κάποια στιγμή να αναζητώ άλλα ηχοχρώματα, έτσι ξεκίνησα να κατασκευάζω πειραματικά όργανα χρησιμοποιώντας διάφορα υλικά, όπως κολοκύθες ή καρύδες κ.ά. Περνώντας έξω από ένα παλαιοπωλείο είδα ένα κέλυφος μιας χελώνας. Θυμήθηκα ότι στην αρχαιότητα υπήρχαν όργανα με κελύφη από χελώνες, όπως η λύρα. Έτσι ξεκίνησα να ερευνώ για το συγκεκριμένο όργανο. Το αποτέλεσμα ήταν πολύ εντυπωσιακό. Ο ήχος ήταν μαγικός. Από τότε άρχισε και η πολύχρονη αυτή έρευνα για τα αρχαία μουσικά όργανα και την αρχαία ελληνική μουσική.

Κιθάρα του Απόλλωνα και άλλα όργανα

Μίλησέ μας για την ιδιαιτερότητα μερικών σημαντικών αρχαίων οργάνων που ανακατασκεύασες.

Η οικογένεια των κιθαρών και ιδιαίτερα η κιθάρα του Απόλλωνα, το ιερό όργανο που παιζόταν από επαγγελματίες μουσικούς. Είναι ο βασιλιάς των αρχαίων οργάνων. Έχει συνήθως επτά χορδές και το κυριότερο χαρακτηριστικό της είναι η πολύπλοκη κατασκευή των βραχιόνων και ιδιαίτερα του μηχανισμού, ο οποίος βρίσκεται στο εσωτερικό μέρος. Η τεχνολογία της κατασκευής αυτού του μηχανισμού αποτελεί ένδειξη υψηλής γνώσης της ακουστικής σε σχέση με την εφαρμοσμένη φυσική και τα μαθηματικά.

Η λύρα και η βάρβιτος με τους κυρτούς βραχίονες που δημιουργούσαν ήχο κυματιστό, επειδή οι κυρτοί βραχίονες λειτουργούσαν ως ελατήρια.

Η πανδουρίς, η οποία μπορεί να θεωρηθεί πρόγονος πολλών σύγχρονων ευρωπαϊκών αλλά και ανατολικών οργάνων με βραχίονα ή μπράτσο, όπως το αραβικό ούτι, το λαούτο και μεταγενέστερα ή εξέλιξή του στη σύγχρονη κιθάρα, στο μπουζούκι κ.ά.

Η σαμβύκη. Μουσικό όργανο το οποίο εφευρέθηκε από τον ποιητή Ίβυκο, με τη συνοδεία του οποίου τραγουδούσαν ιάμβους. Στο βιβλίο της Σούδας χαρακτηρίζεται και είδος τριγωνικής κιθάρας. Παιζόταν σε συμπόσια και ακουγόταν από τους άνδρες. Ενώ συζητούσαν, έβαζαν μια κοπέλα σε μια γωνιά να τους παίζει για να υπάρχει μουσική υπόκρουση. Για αυτό το όργανο υπάρχει αναφορά στον Αριστόξενο ότι ο ήχος του ήταν πρόστυχος. Μα τι σημαίνει πρόστυχος; Όταν κατασκεύασα το όργανο και το άκουσα, αντιλήφθηκα ότι ο ήχος ακούγεται όντος πρόστυχος.

Τέλος, το Επιγόνιον, που πήρανε μετά οι Οθωμανοί και το κάνανε κανονάκι. Παιζόταν απευθείας με τα δάκτυλα χωρίς τη βοήθεια πλήκτρου.

Όλα τα όργανα που έχω ανακατασκευάσει παρουσιάζουν το καθένα τους ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Τα πειραματικά όργανα του Πυθαγόρα, τα διάφορα πνευστά και τα κρουστά.

«Ο Πυθαγόρας πίστευε ότι οι ουράνιες σφαίρες -οι πλανήτες- παράγουν ήχους με την κίνησή τους και την τριβή τους μέσα στο Σύμπαν. Οι ήχοι αυτοί ήταν μια αέναη μουσική την οποία ονόμασε “μουσική των σφαιρών”».

Υπάρχουν μουσικά όργανα που ακόμα δεν έχεις ανακατασκευάσει;

Ναι. Υπάρχουν αρκετά ακόμα, όπως η θρακική κιθάρα και η ιταλιώτικη κιθάρα που υπήρχε στην Κάτω Ιταλία. Υπήρχε και η μικρή κιθάρα του Απόλλωνα. Έχω κάνει τις έρευνές μου, απλώς θέλω χρόνο για να αρχίσω να τα ανακατασκευάζω και αυτά. Τα βασικά όργανα όμως τα έχω ανακατασκευάσει.

Έχεις να αναφέρεις κάποια άσχημη στιγμή, με όργανο που ήταν αποτυχία;

Την κιθάρα του Απόλλωνα την ανακατασκεύασα τέσσερις φορές. Κάθε φορά νόμιζα ότι τα υφιστάμενα στοιχεία που είχα μαζέψει ήταν αρκετά. Την πρώτη φορά έβλεπα ότι οι βραχίονες δεν ταλαντεύονταν. Το όργανο έπρεπε να ξαναγίνει από την αρχή. Τη δεύτερη και την τρίτη φορά υπήρξαν άλλες κατασκευαστικές ατέλειες και έλλειψη επαρκών στοιχείων. Την τέταρτη φορά λειτούργησε το όργανο. Μου πήρε δώδεκα χρόνια έρευνας.

Αρχαία προφορά

Στα σωζόμενα αρχαία έργα που παρουσιάζονται στις συναυλίες χρησιμοποιείτε την αρχαία ελληνική προφορά;

Ναι, τραγουδάμε με βάση την προφορά της κάθε εποχής, κάτι το οποίο είναι πολύ σημαντικό. Ο Λόγος είναι αυτός που γεννά τη Μουσική. Εμείς έχουμε σήμερα δυναμικούς τονισμούς. Τότε είχαν μουσικούς τονισμούς οι οποίοι εκφράστηκαν μεταγενέστερα με τα σημεία στίξης. Στην οξεία η μελωδία πήγαινε προς τα πάνω, στη βαρεία έμενε στο ίδιο επίπεδο ή πήγαινε προς τα κάτω. Για να ξαναπάει πάνω έπρεπε να βρεις την επόμενη οξεία. Όπου είχε οξυβαρεία, δηλαδή περισπωμένη, η μελωδία ανέβαινε πάνω και μετά κατέβαινε κάτω.

Για τους ήχους της φύσης και την αρχαία οργανοποιεία τι μπορούμε να πούμε;

Ο Πυθαγόρας πίστευε ότι οι ουράνιες σφαίρες -οι πλανήτες- παράγουν ήχους με την κίνησή τους και την τριβή τους μέσα στο Σύμπαν. Οι ήχοι αυτοί ήταν μια αέναη μουσική την οποία ονόμασε «μουσική των σφαιρών». Ήταν η τέλεια μουσική. Δεν μπορούσε όμως κανένας να την ακούσει με τα αφτιά του, αλλά μόνο με την ψυχή του. Αυτή τη συμπαντική μουσική προσπαθούσαν να αποδώσουν οι αρχαίοι Έλληνες στο επίπεδο του ακουστού ήχου.

O Μιχάλης Τέρπανδρος στη εργαστήρι του στην παλιά Λευκωσία.

Παίζοντας Χατζιδάκι

Τα αρχαία όργανα θα μπορούσαν να ανταποκριθούν στην εκτέλεση σύγχρονης μουσικής;

Αν τα κουρδίσεις με το συγκερασμένο σύστημα, ναι μπορούν, και αυτό που θα έχεις εσύ θα είναι το ηχόχρωμά τους μόνο, δηλαδή θα ακούς σύγχρονη μουσική με ένα ηχόχρωμα άλλο, που δεν είναι ευρύτερα γνωστό. Όταν παίξαμε έργα του Μάνου Χατζιδάκι στις συναυλίες μας πριν από τους Ολυμπιακούς του 2004, το ηχόχρωμα των αρχαίων ελληνικών οργάνων έδεσε με έναν τρόπο απόλυτα εντυπωσιακό.

Είναι αλήθεια ότι δεν πούλησες ποτέ αρχαίο όργανο;

Αρχαίο όργανο όχι. Τα όργανα αυτά είναι αποτέλεσμα βαθιάς και επίπονης επιστημονικής έρευνας και ως τέτοια δεν αποτελούν προϊόν προς οικονομική εκμετάλλευση. Όπως βλέπεις εδώ, κατασκευάζω και πουλώ άλλα έγχορδα όργανα, λαούτα, βιολιά, μπουζούκια κ.ά.

Περισσότερες πληροφορίες για το ερευνητικό έργο του Μιχάλη Τέρπανδρου μπορείτε να βρείτε στην ιστοσελίδα του συνόλου αρχαίων ελληνικών μουσικών οργάνων «Τέρπανδρος»: www.terpandros.com

Πηγή