γράφει η Αναστασία Γεωργάκη

Η φύση ως πηγή έμπνευσης απασχόλησε τους φιλοσόφους και καλλιτέχνες από τις πρωτόγονες κοινωνίες έως και τις μέρες μας μέσα από ποικίλες και πολυπρισματικές προσεγγίσεις. Ξεκινώντας από τον προβληματισμό των φιλοσόφων του δυτικοευρωπαϊκού πολιτισμού, τον Πλάτωνα, τον Αριστοτέλη, τον Kant, τον Xegel και τον Schopenhauer μέχρι και τον Adorno σχετικά με τη μιμητική προσέγγιση της φύσης στην τέχνη (Daghini 1998, 2), η μουσική σε σύγκριση με τη ζωγραφική και τη γλυπτική (20) χρήζει μιας εντελώς διαφορετικής αντιμετώπισης από τις εικαστικές τέχνες, καθώς παρουσιάζεται ως τέχνη που δεν άπτεται του πραγματικού και χρησιμοποιεί εντελώς αφηρημένα υλικά μέσα από τη διάσταση του χρόνου.

Στη χαραυγή του 20ού αιώνα περνάμε από τα ονειρικά ηχοτοπία του ρομαντισμού, με πολύσημες αναφορές σε κοιλάδες, ξωτικά και φωνές από το υπερπέραν, σε ένα πιο απτό ηχοτοπίο μέσω της προγραμματικής μουσικής, όπου η ορχήστρα και τα όργανα αναλαμβάνουν τον ρόλο του ερμηνευτή της φύσης. Τα έργα του ύστερου ρομαντισμού αναδεικνύουν τη φύση σαν έναυσμα για μια μεταφυσική ματιά στον κόσμο και στο ανθρώπινο γένος (Boivin 2003, 485). Η αναπαράσταση των εννοιών και του γενετικού κώδικα των ηχητικών φαινομένων της φύσης, μέσω των περιορισμένων δυνατοτήτων των ορχηστρικών οργάνων, προβάλλεται ως υπαινιγμός νατουραλιστικής φύσης (21) μέσα από την αρχιτεκτονική του συμφωνικού ποιήματος. Τα συμφωνικά ποιήματα του ύστερου ρομαντισμού (Gustav Mahler, Richard Strauss), τα απεικονιστικά έργα των συνθετών G. Holst, Ch. Ives, L. Dallapicolla, A. Scriabin, τα ιμπρεσιονιστικά έργα του Claude Debussy και του Ravel εκφράζουν μια νατουραλιστική προσέγγιση, σε μια προσπάθεια κωδικοποίησης και αποκωδικοποίησης της φύσης.

O Debussy μέσα από διάφορα έργα του (La merNuagesReflets dans l’eau κ.ά.) αναδεικνύει τη μαγεία της φύσης μέσα από ηχοχρώματα, κρυμμένους συμβολισμούς, μετέωρες συγχορδίες, ιμπρεσιονιστικά τεχνάσματα. Δεν περιορίζεται στην εμπειρία του εξωτερικού κόσμου αλλά και σε χιλιάδες φανταστικούς και κρυμμένους ήχους που αναδύουν τα φύλλα, όταν τα χαϊδεύει το φεγγάρι, όπου η μορφοποίηση των εικόνων δίνει τροφή στη φαντασία του ακροατή να αναπτύξει τον δικό του «ηχητικό κινηματογράφο» μέσα από πρωτόγνωρα ακούσματα με εργαλείο του το χειραφετημένο ηχόχρωμα. Αλλά η σημαντικότερη προσφορά του σε αυτό τον χώρο είναι ότι αποκαλύπτει μέσω των έργων την κινητική όψη της φύσης, τον συνεχή κυματισμό, και χάρη σε αυτό, μετατρέποντάς τη σε μουσική, διακρίνεται ως ένας από τους σπουδαιότερους «ρυθμικούς» συνθέτες στην ιστορία της μουσικής. Ο πρωτοπόρος Γάλλος συνθέτης Varèse εξυμνεί την «άλλη φύση» μέσα από μια ρεαλιστική ματιά, αναδεικνύοντας την κρυμμένη μαγεία των ωκεανών, της ερήμου, του διαστήματος αλλά και… του μυαλού μας στα έργα του και Amériques.

Σε άλλα έργα του 20ού αιώνα η νατουραλιστική διάθεση του συνθέτη που υπακούει στις αισθήσεις και ιδιαίτερα στη μετάφραση των περίεργων ηχοχρωμάτων από το επίπεδο της αίσθησης στο επίπεδο της φαντασίας δεν είναι προφανής, αλλά προβάλλεται η έκφραση της κρυμμένης αρμονίας της φύσης με γνώμονα τη χρυσή τομή. Χαρακτηριστικά, στο έργο του Béla Bartók η μουσική μοιάζει να έχει δομηθεί βάσει φυσικών φαινομένων και νόμων με εργαλείο τη χρυσή τομή, (22) που βασίζεται στην αριθμητική ακολουθία Fibonacci (Boivin 2003, 486). Όπως θα αναφερθούμε και στη συνέχεια, στην ίδια λογική προσέγγισης της φύσης μέσω των φυσικών επιστημών, αποκωδικοποίησης και μεταφοράς του μηχανισμού της στη μουσική κινείται και ο Ξενάκης.

Στο δεύτερο μισό του 20ού αιώνα από τη νατουραλιστική διάθεση του Messiaen έως τις ανθρωποκεντρικές αναζητήσεις του Ξενάκη, επιχειρείται μια προσέγγιση επαναπροσδιορισμού της χαμένης σχέσης μεταξύ μουσικής και ακουστικής πραγματικότητας του εξωτερικού κόσμου, όπως αυτή μεταφράζεται σαν μια ξεκάθαρη αποκοπή από τον μουσικό ήχο (σε διακριτό τονικό ύψος) και τον θόρυβο (μη διακριτό). Μέσα από μια διαφορετική προσέγγιση και με τη βοήθεια της τεχνολογίας, (23) ο Γάλλος συνθέτης Messiaen αποκωδικοποιεί τη γλώσσα της φύσης και τη μεταφέρει με ρεαλιστικό τρόπο στα έργα του, έχοντας συνείδηση του ανθρωπομορφικού της χαρακτήρα και συνδέοντας τους ήχους της φύσης, ανάλογα με τις διάφορες εκφάνσεις της στη διάρκεια της ημέρας ή των εποχών, με το συναίσθημα που προκαλεί στους ανθρώπους. Η μαγνητοφώνηση των πουλιών και η αποκωδικοποίηση των ρυθμών της φύσης (της χλωρίδας, της πανίδας, των παλιρροιών, των εποχών, των ηπείρων, των γαλαξιών) ανοίγει νέους δρόμους στον χώρο του νατουραλισμού και προετοιμάζει το πεδίο για την επιστήμη της ηχο-οικομουσικολογίας (Feld 1996, 92). (24)

Ο Mâche (25) μέσα από πρωτότυπες συνθέσεις και την πρωτοποριακή σκέψη του που διατυπώνεται στα βιβλία του (Mâche, 1972, 1983) (26) συσχετίζει την αργή επαναπροσέγγιση της φύσης από τους συνθέτες της μοντέρνας μουσικής με την προοδευτική χειραφέτηση του πραγματικού ήχου, απελευθερωμένου από τεχνητά μουσικά συντακτικά, περασμένα ή σύγχρονα. Ο Mâche θέτει ερωτήματα σχετικά με τη λειτουργία ορισμένων ηχητικών σημάτων που εκπέμπουν διάφορα θηλαστικά, έντομα, ψάρια, αμφίβια και προτείνει έναν νέο κλάδο μουσικής, τη ζωομουσικολογία, όπου οι επιστήμονες μπορούν να ασχοληθούν με τη μελέτη αυτών των ακουστικών σημάτων και τη μουσική τους σημασία.

Μέσα από την ίδια προβληματική, τα τελευταία χρόνια έχει αναδυθεί μια νέα επιστήμη, η μουσική οικολογία, η οποία ξεπερνά τον χώρο της οικολογικής μουσικής τύπου new-age, καθώς έχει ως στόχο να εξετάσει τη μουσική της καθολικής αντιληπτικής εμπειρίας που αναδύει η φύση, τη μουσική πέρα από τις νότες. Σε αυτό τον τομέα ο παράγοντας ψυχοακουστική είναι πολύ πιο ενισχυμένος, καθώς το αυτί μας εστιάζει σε ηχητικότητες (στους τύπους των ήχων, στην ομοιότητά τους με ήδη υπάρχοντες ήχους, στους τύπους των διαδικασιών μετασχηματισμών των ήχων, στην οργάνωσή τους, στη δημιουργία τους). (27)

Στο πλαίσιο αυτής της συζήτησης γύρω από την αναφορά και αναπαράσταση της φύσης στην πορεία της έντεχνης λόγιας μουσικής, οι συνθέτες του 20ού αιώνα έχουν μια πολυδιάστατη προσέγγιση. Μέσα από ετερόκλητες θεωρίες και συστήματα οι σχετικές θέσεις των ατομικών συνθετικών προσεγγίσεων μοιάζουν αυθαίρετες, με αφετηρία όμως την κρυμμένη αρμονία της φύσης. (28)

Yποσημειώσεις:

20 Στις εικαστικές τέχνες, σε αντίθεση με τη μουσική, μέχρι και τις αρχές του 20ού αιώνα μορφές και καταστάσεις της φύσης αποδίδονται με μιμητικό τρόπο.

21 Ο νατουραλισμός στην τέχνη αναφέρεται στην απεικόνιση των πραγματικών αντικειμένων σε ένα φυσικό φόντο.

22 Ο χρυσός κανόνας ή η χρυσή τομή, που αναπαρίσταται με το ελληνικό γράμμα φ, προς τιμήν του γλύπτη Φειδία, είναι ένας αριθμός (ή ένας από τους αριθμούς) ο οποίος φαίνεται ότι πηγάζει από και σχετίζεται με τη βασική δομή του κόσμου.

23 Με την ανακάλυψη του φορητού μαγνητοφώνου στη δεκαετία του ’20 και την εμπορευματοποίησή του στη δεκαετία του ’50, δίνεται η δυνατότητα στον χρήστη να ηχογραφεί στο εξωτερικό περιβάλλον κάθε είδους ήχους.

24 Ο Steven Feld δίνει ιδιαίτερη έμφαση σε αυτή την ανθρωπολογική προσέγγιση του ήχου με τη χρήση των όρων «ηχομουσικολογία», «ηχο-μουσικο-οικολογία», «ακουσμετολογία» καθώς μελετά τρόπους όπου οι ήχοι του περιβάλλοντος (ανθρώπινης προέλευσης, πανίδος και χλωρίδος) ενσωματώνονται στη γλώσσα καθώς και στη μουσική εμπειρία και έκφραση. Η πρώτη του εθνογραφική μελέτη στα δάση της βροχής των Παπούα στη Νέα Γουινέα περιγράφει μέσα από πολλαπλές ηχογραφήσεις πώς η φωνητική έκφραση των ιθαγενών προσεγγίζει την έκφραση της φύσης –αντιστοιχία ήχων πουλιών και νερού με τη φωνητική και μουσική τους έκφραση. «Η οικολογία των φυσικών ήχων είναι κεντρική σε μια τοπική μουσική οικολογία» που ο Feld ονομάζει «ακουσμετολογία».

25 Ο Γάλλος συνθέτης, φίλος του Ξενάκη και ελληνιστής Mâche ασχολείται ιδιαίτερα στο έργο του με την εξερεύνηση των ορίων μεταξύ της μουσικής και του εξωτερικού κόσμου της φύσης.

26 Στο βιβλίο του Musique – Mythe – Nature αναφέρεται στη βαρύτητα της προσωδίας της τσέχικης γλώσσας στο έργο του Leoš Janáček, στα χαοτικά πλήθη των διαδηλώσεων που στιγμάτισαν το έργο του Ξενάκη, στο κελάηδισμα των πουλιών στο έργο του Messiaen –πνευματικού δάσκαλου του Ξενάκη– και στους ήχους της νύχτας στο έργο του Bartók.

27 Δεν έχει αναπτυχθεί ακόμη μια ολοκληρωμένη θεωρία για τη μορφολογία και ταξινόμηση αυτών των ήχων. Σε αυτό τον χώρο η μεθοδολογία ανάλυσης των ακουστικών σκηνών του Albert Bregman φαντάζει ως ένα ιδιαίτερα χρήσιμο εργαλείο για μελλοντική έρευνα.

28 Χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι οι προσεγγίσεις του Karlheinz Stockhausen και του Ξενάκη. Ο Stockhausen περιγράφει τις μουσικές του συνθέσεις συγκρίνοντας τες με τα φύλλα ενός δένδρου που θα μπορούσαν να ανακατανεμηθούν χωρίς να επηρεάσουν την ουσιαστική του μορφή. Ο Ξενάκης για να υπολογίσει την αναλογία ενός σμήνους τζιτζικιών χρησιμοποιεί μαθηματικά εργαλεία: δεν έχει σημασία αν τραγουδάει ένας τζίτζικας ή πολλοί, καθώς δεν γίνεται αντιληπτό στην τελική περιβάλλουσα της κυματομορφής του ήχου που προκύπτει και που αντλεί τον διακριτό της χαρακτήρα από το στατιστικό αποτέλεσμα χιλιάδων συχνοτήτων που εκπέμπουν τα τζιτζίκια.

Το παραπάνω κείμενο αποτελεί απόσπασμα από το βιβλίο με τίτλο Ο ήχος ως υλικό στη σύγχρονη μουσική δημιουργία της Αναστασίας Γεωργάκη

Αναστασία Γεωργάκη