της Κατερίνας Ανέστη

Την επίσημη πρεμιέρα της κάνει στο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης η ταινία που αφηγείται τη γοητευτική διαδρομή του ελληνικού λυρικού θεάτρου, με άγνωστες γοητευτικές στιγμές, από τη Μαρία Κάλλας ως τον Πόλεμο και το ΚΠΙΣΝ

Περισσότερα από τριάντα πρόσωπα που συνδέθηκαν με ή μελέτησαν σε βάθος την ιστορία της Εθνικής Λυρικής Σκηνής συμμετέχουν στο ντοκιμαντέρ «Εθνική Λυρική Σκηνή: Η ιστορία της όπερας στην Ελλάδα» που παρουσιάζεται την Κυριακή 4 Μαρτίου στο 20ο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης (η προβολή θα επαναληφθεί την Τρίτη 6 Μαρτίου) στην αίθουσα Τζον Κασσαβέτης στο Λιμάνι. Μαζί με τις μαρτυρίες μπροστά στην κάμερα του Κώστα Αυγέρη, ρέει ένας χείμαρρος εικόνων από το αρχείο της Λυρικής, μαζί με ηχητικά αποσπάσματα παραγωγών, δημιουργούν έναν κόσμο δυνατών συναισθημάτων και συγκινήσεων που έρχεται να συναντήσει τα ιστορικά γεγονότα.

Δεν είναι λίγες οι φορές που οι αφηγητές περνάνε από την επίσημη καταγεγραμμένη ιστορία σε υπέροχες ανεκδοτολογικές αναφορές και πιο προσωπικές στιγμές. Είναι αδύνατο για τον θεατή να μην ανακαθίσει στη καρέκλα τoυ όταν βλέπει φωτογραφίες της άγουρης ακόμα Μαρίας Κάλλας στο Ακροπόλ, ή στη συνέχεια της ντίβας στην Επίδαυρο. Ή να μην χαμογελάσει με την σχέση του υιού Πουτσίνι με τον Μεταξά και τον Μουσολίνι.

O καλλιτεχνικός διευθυντής της Εθνικής Λυρικής Σκηνής Γιώργος Κουμεντάκης

Το ντοκιμαντέρ χρειάστηκε περί τα τρία χρόνια για να ολοκληρωθεί σε παραγωγή Cosmote TV και elculture, με επιστημονικό σύμβουλο τον Γιάννη Σβώλο. Και αποτελεί ένα μέσο γνωριμίας του κοινού με την κρατική όπερα που βρίσκεται στην πιο εξωστρεφή στιγμή της. Αλλωστε, όπως λέει ο Γιώργος Κουμεντάκης, καλλιτεχνικός διευθυντής της Εθνικής Λυρικής Σκηνής «αξιολογούμε το χθες για να προχωρήσουμε στο αύριο, ρίχνουμε φως σε σπουδαίες στιγμές από το 1939 ως σήμερα». Ας σταθούμε όμως σε μόλις τρεις από τις δεκάδες ιστορίες που αποκαλύπτει το ντοκιμαντέρ το οποίο μετά τη Θεσσαλονίκη θα ταξιδέψει και σε άλλα Φεστιβάλ, και εκτός Ελλάδας.

H Μαρία πριν γίνει Κάλλας

1942, περίπου τρία χρόνια μετά την ίδρυση της Λυρικής, ανεβαίνει η Τόσκα με πρωταγωνίστρια την μόλις 19 ετών Μαρία Καλογεροπούλου, που είχε μπει στη Λυρική δυο χρόνια πριν. Η μελαχρινή, εύσωμη, διαφορετική υψίφωνος που βλέπουν κάποιοι με μισό μάτι. Οι εικόνες από εκείνη την εποχή ταξιδεύουν γρήγορα μέχρι να φτάσουμε στο 1960. Είναι ήδη ντίβα, θρύλος του παγκόσμιου λυρικού θεάτρου. Ο Κωστής Μπαστιάς, διευθυντής τότε της Εθνικής Λυρικής Σκηνής που είχε βοηθήσει σημαντικά την Μαρία Καλογεροπούλου –πλέον Κάλλας- στα πρώτα της βήματα, την καλεί να έρθει να τραγουδήσει «Νόρμα» του Μπελίνι στην Επίδαυρο. Όπως αφηγείται στο ντοκιμαντέρ ο γιος του Γιάννης Μπαστιάς, ο Κωστής της πρότεινε να δώσει μια συνέντευξη Τύπου φτάνοντας στην Αθήνα και να ανακοινώσει ότι θα δωρίσει όλη την αμοιβή της (ήταν 15.000 δολάρια) προκειμένου να καθιερωθεί μια υποτροφία στο όνομά της. Και έτσι έγινε…

Η Μαρία Κάλλας ως «Νόρμα» στην Επίδαυρο, 1960

Όμως και η επόμενη κάθοδός της στην Επίδαυρο, για τη «Μήδεια» του Κερουμπίνι, το 1961. Η νεαρή Κική Μορφονιού, η μεσόφωνος που στη συνέχεια ανέπτυξε μια ζεστή σχέση με την Κάλλας, αφηγείται στο ντοκιμαντέρ, ότι κατά τη διάρκεια της γενικής δοκιμής και ενώ περίμεναν και οι δυο του πίσω από έναν κίονα για να βγουν στην σκηνή, είδε την Κάλλας να κλαίει, συνεπαρμένη από την τραγικότητα του ρόλου. «Αντιλαμβάνεστε τι σημαίνει το γεγονός ότι συγκλονίστηκε από τον ρόλο στη γενική δοκιμή, όχι κατά την παράσταση όπου υπάρχει φόρτιση» εξηγεί η κυρία Μορφονιού.

Αφίσα για τη «Μήδεια» του Κερουμπίνι με την Κάλλας, 1961

Ο πόλεμος και η αντίσταση του κοινού

Στις 25 Οκτωβρίου του 1940 δίνεται η πρώτη επίσημη πρεμιέρα στη σκηνή του Ακροπόλ για τη νέα Λυρική, με την όπερα «Μαντάμα Μπατερφλάι» του Πουτσίνι. Μάλιστα προσκεκλημένος είναι ο γιος του Αντόνιο Πουτσίνι. Με δεδομένη την ένταση που είχε προκληθεί μεταξύ των δυο χωρών μετά τον τορπιλισμό της Ελλης στην Τήνο τον Δεκαπενταύγουστο της ίδιας χρονιάς, ερωτήθη ο Ιωάννης Μεταξάς αν πρέπει να ακυρωθεί η επίσκεψη Πουτσίνι. Ο ίδιος έδωσε το πράσινο φως για να γίνουν όλα όπως αρχικώς είχαν σχεδιαστεί.

Το βράδυ της 25ης Οκτώβρη ο Αντόνιο Πουτσίνι με τη σύζυγό του και ο ιταλός πρέσβης στην Αθήνα Γκράτσι παρακολουθούν μαζί με την πρεμιέρα. Το επόμενο βράδυ όλη η κοσμική Αθήνα βρέθηκε στη δεξίωση που δόθηκε προς τιμή του Πουτσίνι, παρουσία πάλι του Γκράτσι. Δύο νύχτες μετά ο Γκράτσι πήγαινε στον Μεταξά με το ιταλικό τελεσίγραφο για να εισπράξει το ιστορικό «Όχι».

Από τον Νοέμβριο του 1940 ως την άνοιξη του 1941 οι παραστάσεις της Λυρικής δίνονταν στο θέατρο Παλλάς της Βουκουρεστίου, επειδή είχε καταφύγιο για την προστασία του κοινού κατά τους βομβαρδισμούς. Η αλήθεια είναι ότι το κοινό δεν σταμάτησε στιγμή, ακόμα και μέσα στον πόλεμο να στηρίζει και να επιζητεί την παρουσία της Λυρικής.

Το καλοκαίρι του 1944, στο κατάμεστο Ηρώδειο, η Εθνική Λυρική Σκηνή ανεβάζει το «Φιντέλιο» τη μοναδική όπερα που έχει γράψει ο Μπετόβεν (η Κάλλας εμφανιζόταν ως Λεονόρα). Όταν φτάνει η στιγμή του χορωδιακού των φυλακισμένων το κοινό συγκινήθηκε και παρασύρθηκε τόσο πολύ, που άρχισε να κραυγάζει «ελευθερία!» με δάκρυα στα μάτια. Η γερμανική λογοκρισία δεν είχε προβλέψει πως αυτό το σημείο θα γινόταν πλατφόρμα έκφρασης του ελληνικού λαού, πάνω στη μελωδία του Μπετόβεν…

Η Μαρία Κουσουνή, η Α’ Χορεύτρια του Μπαλέτου της Λυρικής, επί σκηνής

Ο Ρίτσος και ο Ντε Κίρικο

Ο σημαντικός έλληνας σκηνοθέτης και σκηνογράφος όπερας Νίκος Πετρόπουλος αναφέρει κάποια στιγμή στο ντοκιμαντέρ «όπερα με Arte Povera δεν γίνεται». Και η αλήθεια είναι ότι η Λυρική πέρασε εποχές με μεγάλους προϋπολογισμούς και σπουδαίους διεθνείς καλλιτέχνες να συμπράττουν. Όπως ο σπουδαίος Ντε Κίρικο που έφτιαξε τα κοστούμια για το «Ορφέας και Ευρυδίκη» το 1971, που δούλευε μέσα στο ατελιέ της Λυρικής δίνοντας οδηγίες στους εργαζόμενους διαρκώς.

Τα κοστούμια του Ντε Κίρικο για το «Ορφέας και Ευρυδίκη», το 1971

Στο ντοκιμαντέρ παρουσιάζεται και ένα μοναδικό ντοκουμέντο: ο ποιητής Γιάννης Ρίτσος να χορεύει, αφού ανήκε στο μπαλέτο της Λυρικής! Εξαιρετικό ενδιαφέρον έχει και η μαρτυρία του γνωστού συνθέτη Γιώργου Κουρουπού που κατόπιν «πίεσης» της Μελίνας Μερκούρη όταν έγινε υπουργός Πολιτισμού, ανέλαβε την προεδρία της ΕΛΣ. Περιγράφει πώς η είσοδος των συνδικαλιστών στο ΔΣ παρά την αρχική ενδιαφέρουσα σύλληψη, οδήγησε σε συγκρούσεις και καθυστερήσεις, σε άγονα συμβούλια και υποβάθμιση του ρόλου του διευθυντή.

Info

Το ντοκιμαντέρ «Εθνική Λυρική Σκηνή, η ιστορία της όπερας στην Ελλάδα», μια συμπαραγωγή του ελculture και της Cosmote TV σε συνεργασία με τη Λυρική Σκηνή, προβάλλεται στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης.

Πηγή