Με αφορμή την τελετή απονομής του Νόμπελ Λογοτεχνίας ανατρέξαμε πίσω από τις γραμμές 50 αριστουργηματικών κομματιών. 

Η πρώτη συλλαβή

Το πρώτο χρονολογικά τραγούδι του Ντίλαν δεν προέρχεται από το δισκογραφικό του ντεμπούτο τον Μάρτιο του 1962 αλλά από μια ηχογράφηση τον Μάιο του 1959 στο σπίτι του συντοπίτη του Ρικ Κάνγκας. Το «When I got troubles» φανερώνει τις επιρροές του 18χρονου τότε μουσικού από τους πρωτοπόρους μπλουζίστες και περιέχεται στο «Bootleg Νο 7: No direction home (CD1)».  

Άσωτος υιός και «Λόρδος Τζιμ»

Το «I was young when I left home» (1961) δεν είναι απλώς μια αυτοβιογραφική μπαλάντα. Ο Ντίλαν τής προσέδωσε ένα νόημα που ταίριαζε με το κίνημα των μπίτνικ: «Πρέπει να ξεφύγουμε από την οικογενειακή φωλιά και να επιστρέψουμε σ’ αυτήν μόνο όταν ολοκληρώσουμε τις εμπειρίες μας». Εκτός από μια ανεστραμμένη εκδοχή του άσωτου υιού, ο Ντίλαν φαίνεται ότι είχε διαβάσει και τον «Λόρδο Τζιμ» του Κόνραντ, όπου ο ήρωας εγκαταλείπει το πλοίο και τους επιβάτες του στην Ερυθρά Θάλασσα για να αναζητήσει καταφύγιο στην Ινδονησία.  

Τι σου λέει η μάνα σου για μένα

Με δεδομένο τον σεβασμό του στη φολκ παράδοση, ο Ντίλαν έκανε δικό του το κομμάτι «Man of constant sorrow» (1961). Ειδικά για την περίσταση, άλλαξε τους στίχους «Maybe your friends think I ‘m just a stranger» ως εξής: «Your mother says I ‘m a stranger». Μια αναφορά στη δύσκολη σχέση του Μπομπ με τη μητέρα της Σουζ Ροτόλο.

Ο πρώτος Μπρεχτ

Στο «Man on the street» (1961) ο Ντίλαν αποκαλύπτει τη μυστική μέχρι τότε σχέση του με την ποίηση του Μπρεχτ, τον οποίο είχε μάθει μέσω της Ροτόλο, που είχε εργαστεί για την παραγωγή του μιούζικαλ «Brecht on Brecht» του Τζορτζ Ταμπόρι.  

Η λογοκλοπή που δεν έγινε

Μετά την κυκλοφορία του, τον Ιούλιο του 1962, το «Blowin’ in the wind» έγινε ερήμην του Ντίλαν μήλον της έριδος για πνευματικά δικαιώματα. Ένας μαθητής λυκείου από το Νιου Τζέρζι, ο Λορ Γουάιατ, υποστήριξε ότι είχε γράψει το τραγούδι και το πούλησε στη συνέχεια για 1.000 δολάρια. Αρκετοί συμμαθητές του δήλωσαν μάλιστα ότι τον είχαν ακούσει να το τραγουδάει πριν από τους Ντίλαν, Peter, Paul και Mary, αναγκάζοντας το περιοδικό «Newsweek» να επαναλάβει αυτήν τη δήλωση στο τεύχος του Νοεμβρίου του 1963. Μόνο το 1974 ο ίδιος ο Γουάιατ παραδέχθηκε ότι είπε ψέματα για να εντυπωσιάσει τα άλλα μέλη του μουσικού του γκρουπ «Millburnaires».  

Οι έμποροι των όπλων

Το «Masters of War» δεν είναι τόσο μια ωδή στον πασιφισμό όσο μια καταγγελία του στρατιωτικού-βιομηχανικού κατεστημένου, το οποίο είχε ήδη «αδειάσει» ο Αϊζενχάουερ με ομιλία του το 1961. Ο Ντίλαν επέλεξε να το τραγουδήσει το 1990 στη Στρατιωτική Ακαδημία των ΗΠΑ. Αλλά μπροστά στο «ετοιμοπόλεμο» ακροατήριο έκοψε την τελευταία παράγραφο: «Κι εύχομαι να πεθάνετε κι ο θάνατος να ‘ρθει γρήγορα/… θα μείνω δίπλα στον τάφο σας μέχρι να σιγουρευτώ ότι είστε νεκροί».  

Ο Μοναχικός Καβαλάρης

Στο κομμάτι «Bob Dylan’s Blues» ο Ντίλαν χρησιμοποιεί για πρώτη φορά ήρωες από την αμερικανική ποπ κουλτούρα (και την παιδική του ηλικία): τον Μοναχικό Kαβαλάρη (Lone Ranger) και τον πιστό του φίλο Τόντο.  

Γκίνσμπεργκ, ένας φαν

Το κομμάτι «A hard rain’s a-gonna fall», γραμμένο το 1962, με όλες τις φοβίες του Ψυχρού Πολέμου ζωντανές, δεν μπορούσε να αφήσει ασυγκίνητη τη «σιωπηρή πλειονότητα» της πνευματικής ελίτ. Ο Άλεν Γκίνσμπεργκ, όπως εκμυστηρεύτηκε αργότερα στον Μάρτιν Σκορσέζε, έκλαψε όταν το πρωτοάκουσε. «Επειδή μου φάνηκε ότι η σκυτάλη είχε περάσει σε μια άλλη γενιά».  

Η κάντιλακ του Έλβις

Στο κομμάτι «Talkin’ World War III blues» ο Ντίλαν αφηγείται ένα όνειρό του από μια μελλοντική στιγμή του Γ’ Παγκοσμίου Πολέμου. Με τον γνωστό (αυτο)σαρκασμό του δεν αφήνει καμιά βεβαιότητα όρθια: από την προσωπική πίστη στην αλήθεια ως το κυνήγι κομμουνιστών που είχαν εξαπολύσει οι μακαρθιστές. Μόνο ένα αυτοκίνητο διασώζεται σ’ αυτό το μετα-αποκαλυπτικό τοπίο, το οποίο ο αφηγητής οδηγεί στην 42η Οδό. Είναι η κάντιλακ, αγαπημένη μάρκα του Έλβις Πρίσλεϊ, ενός από τους ήρωες του Ντίλαν.  

Ο Κένεντι στο τηλέφωνο

Με το «I shall be free» ο Ντίλαν σηκώνει επισήμως την αυλαία στο θέατρο του παραλόγου, περιγράφοντας φανταστικά τηλεφωνήματα που δέχεται από μυστηριώδεις γυναίκες, φίλους και… τον JFK. Ο τελευταίος ρωτάει τον Ντίλαν «πώς θα κάνουμε τη χώρα μας σπουδαία» και ο τελευταίος τού απαντά «με την Μπριζίτ Μπαρντό, την Ανίτα Έκμπεργκ και τη Σοφία Λόρεν». Στην πρώτη του εκδοχή το τραγούδι περιείχε, σε άλλους στίχους, ονόματα όπως αυτά των Γιουλ Μπρίνερ, Σαρλ ντε Γκολ και Ρόμπερτ Λούις Στίβενσον, αλλά η Columbia τα απέρριψε.  

Κατά Μάρκον, κατά Ιωάννην

«Ο γαρ καιρός εγγύς»: Κι όμως, ο τρίτος στίχος απ’ το πρώτο κεφάλαιο της Αποκάλυψης του Ιωάννη γέννησε τον τίτλο του «Τhe times they are a-changin’», με τη γνωστή διασταλτική «προφητική» ερμηνεία του Ντίλαν. Στο ίδιο κομμάτι, ο στίχος «ο χαμένος σήμερα κάποτε θα ‘ναι νικητής» βασίζεται στον 31ο στίχο από το κεφάλαιο 10 του Κατά Μάρκον Ευαγγελίου: «Πολλοὶ δὲ ἔσονται πρῶτοι ἔσχατοι καὶ ἔσχατοι πρῶτοι».  

Η Οδύσσεια της Πηνελόπης

To «Boots of Spanish Leather» είναι ένα από τα συνειδητά ερωτικά τραγούδια του Ντίλαν και αναφέρεται στη σχέση του με την Σουζ Ροτόλο μετά το ταξίδι της στην Ιταλία τον Ιούνιο του 1962. Εκτός του ότι η έμπνευση ίσως προέρχεται από το μυθιστόρημα του Ντ.Χ. Λώρενς «Γιοι και εραστές», η λεπτομέρεια που δεν φαίνεται εξαρχής είναι η αντιστροφή ρόλων από την «Οδύσσεια» του Ομήρου: στο κομμάτι η Πηνελόπη (Ροτόλο) φεύγει μακριά από το σπίτι και ο Οδυσσέας (Ντίλαν) μένει να την περιμένει. Το τραγούδι ακούγεται και στην ταινία «Jobs» (2013) του Τζόσουα Μάικλ Στερν για τον Στιβ Τζομπς.  

Βίβλος παντού

«When the ship comes in» (1963): Ίσως το κομμάτι με τις περισσότερες βιβλικές αναφορές. Ξεκινάει με έμπνευση από την Αποκάλυψη του Ιωάννη («Φτάνει ο καιρός/ Που οι άνεμοι θα κοπάσουν…»), για να περάσει από την Κιβωτό του Νώε (σύμβολο οικουμενικής σωτηρίας), τη διάβαση της Ερυθράς Θάλασσας («και σαν τη φυλή του Φαραώ θα πνιγούν μέσα στην πλημμύρα») και τη σύγκρουση Δαβίδ και Γολιάθ.  

Τζένη και Χάτι

Η «Τζένη των πειρατών» κρύβεται πίσω από το κομμάτι «The lonesome death of Hattie Carroll», μια σχεδόν εξάλεπτη ωδή στην ανάγκη εκδίκησης των αδύναμων. Και κάπως έτσι, ο Μπρεχτ δίνει και πάλι τη φόρμα για να ακουστεί η τραγική ιστορία της Αφροαμερικανής Χάτι Κάρολ, η οποία δέχθηκε επίθεση από τον Γουίλιαμ Ντέβερο Ζάντσιγκερ στη Βαλτιμόρη, στις 9 Φεβρουαρίου 1963, για να καταλήξει ύστερα από οκτώ ώρες στο νοσοκομείο (με πιθανότερη αιτία, πάντως, μια εγκεφαλική αιμορραγία εντός του νοσοκομείου και όχι από το εξ επαφής χτύπημα με μπαστούνι-παιχνίδι).  

Ρεμπώ και Ληρ

Με το «Chimes of freedom» (1964) ο Ντίλαν παύει να είναι ο χρονικογράφος της αμερικανικής κοινωνίας του 1960 και γίνεται ο ποιητής της. Στο τραγούδι ανακαλύπτει κανείς την «παραισθησιογόνο» επιρροή του Γουίλιαμ Μπλέικ, το πνεύμα του «Βασιλιά Ληρ» (η καταιγίδα και η θύελλα που διαταράσσουν την κοσμική τάξη) και το σονέτο του Ρεμπώ «Φωνήεντα». «Ω, σάλπιγγα που ξαπολνά στριγγές δαιμονισμένες», γράφει ο τελευταίος (μτφρ. Νίκος Στρατάκης), «ο ουρανός σπάει τα ποιήματά του με ωμό ενθουσιασμό» γράφει ο Ντίλαν.  

Με έμπνευση από τον Χίτσκοκ…

Η κριτική του Ντίλαν στην παρανοϊκή και φοβική Αμερική δεν σταμάτησε ποτέ, αλλά ορισμένες από τις πιο δυνατές εικόνες περιλαμβάνονται στο «Motorpsycho nightmare» (1964), το οποίο δανείζεται από το «Ψυχώ» του Άλφρεντ Χίτσκοκ. Στην πέμπτη στροφή γράφει: «Εκεί στεκόταν η Ρίτα/ Που έμοιαζε εντελώς με τον Τόνι Πέρκινς». «”Θα κάνεις ντους;” με ρώτησε». «Όχι, την έχω ξαναδεί αυτή την ταινία».  

… και τον Φιντέλ Κάστρο

Στο ίδιο κομμάτι ο αφηγητής, για να προκαλέσει τον πατέρα του κοριτσιού, φωνάζει επίτηδες ότι του αρέσει ο Κάστρο και τα γένια του. Ο αγρότης τότε τον κυνηγάει για να τον παραδώσει στο FBI, αποκαλώντας τον «προδοτικό σάπιο κομμούνι».  

Ο Ντίλαν στα Βίλια Αττικής;

Σύμφωνα με αρκετές αναφορές των βιογράφων του, ο Ντίλαν γράφει το κομμάτι «I don’t believe you (She acts like we never have met)» στα τέλη Μαΐου του 1964 σε ένα μικρό χωριό έξω από την Αθήνα, όπου έμεινε μια εβδομάδα. Οι περισσότεροι το αναφέρουν ως «Vernilya», ενώ στο μουσικό ντοκιμαντέρ «No direction home» ο Ρόμπερτ Σέλτον το λέει Vermilya. Η πλησιέστερη εκδοχή, πάντως, είναι τα Βίλια Αττικής. Η εισαγωγή με την κιθάρα φαίνεται «δανεισμένη» μάλιστα από ελληνικό παραδοσιακό τραγούδι.  

Ο Κας τραγουδάει Ντίλαν

Όταν ο Ντίλαν πρωτογνώρισε τον Τζόνι Κας στο Φεστιβάλ Φολκ Μουσικής του Νιούπορτ το 1964, δεν έχασε την ευκαιρία να τραγουδήσει για τον «βασιλιά της κάντρι». Το έκανε στο δωμάτιο της Τζόαν Μπαέζ, στο ξενοδοχείο Viking, όπου έπαιξε το «It ain’t me, babe». Ο Τζόνι Κας το ηχογράφησε ως ντουέτο με τη σύζυγό του Τζουν Κάρτερ το 1965 στο άλμπουμ «Orange Blossom Special», γνωρίζοντας μεγάλη επιτυχία.  

Η Τσιγγάνα Λου

Ποιο ήταν το πρόσωπο στο οποίο αναφερόταν ο Ντίλαν με το κομμάτι «Gypsy Lou» (γράφτηκε το 1963 και περιλαμβάνεται στο «Bootleg Series Volume 9» του 2010); Η Λουίζ, με το ψευδώνυμο «Gypsy Lou», και ο σύζυγός της Τζον Γουέμπ ήταν καλλιτέχνες της Νέας Ορλεάνης και πρωτοπόροι στο κίνημα της αντι-κουλτούρας. Ήταν επίσης ιδρυτές του οίκου Loujon Press που εξέδιδε το αβανγκάρντ περιοδικό «The outsider» με κείμενα των Τζακ Κέρουακ, Λόρενς Φερλινγκέτι και Τσαρλς Μπουκόφσκι. Το εξώφυλλο κάθε τεύχους κοσμούσε ένα πορτρέτο της… Gypsy Lou.

Gypsy Lou και John Webb  

Από το LSD στους Radiohead

Ο Ντίλαν έγραψε το «Subterranean Homesick Blues» (1965) μετά την πρώτη χρήση LSD. Το κομμάτι, που για ευνόητους λόγους έχει χαρακτηριστεί «ψυχεδελικό», επηρέασε αρκετούς επιγόνους. Το αμερικανικό ακροαριστερό συγκρότημα «Weatherman» (ή «Weather Underground») πήρε το όνομά του από τον περίφημο στίχο «You don’t need a weather man/ To know which way the wind blows». Ο Ρόμπερτ Γουάιατ, από την άλλη, έκλεψε ουσιαστικά τον ίδιο στίχο για το δικό του κομμάτι «Blues in Bob Minor» (Shleep, 1997): «It don’t take a weathergirl to see/ Where the wind is blowing». Οι Radiohead, εξάλλου, ονόμασαν ένα από τα κομμάτια του «OK Computer» (1997) «Subterranean Homesick Alien». Ο καλύτερος φόρος τιμής, πάντως, προήλθε από τον εκτός συναγωνισμού Τζον Λένον, ο οποίος δήλωσε ότι δεν έβρισκε τίποτε να γράψει ώστε να «χτυπήσει» στα ίσα το κομμάτι του Ντίλαν.

Τέσσερις γυναίκες για ένα τραγούδι

Οι υποψήφιες για το πρόσωπο που κρύβεται πίσω από το κομμάτι «She belongs to me» (1965) είναι η Τζόαν Μπαέζ, η Nico (την οποία ο Ντίλαν γνώρισε τον Μάιο του 1964 στο Παρίσι), η –μετέπειτα γυναίκα του− Σάρα Λάουντς και η Καρολάιν Κουν, ζωγράφος και περσόνα της underground λονδρέζικης σκηνής.  

Μπλέικ και Πόε

«Love minus zero, no limit»: Ίσως ένα από τα κομμάτια του ντιλανικού Κανόνα με τις πυκνότερες λογοτεχνικές αναφορές. Εδώ συνυπάρχουν το «Άρρωστο Ρόδο» του Γουίλιαμ Μπλέικ («Ω, ρόδο, είσαι άρρωστο! Το αόρατο σκουλήκι που τη νύχτα πετά μέσα στην πολύβουη καταιγίδα. Βρήκε το κρεβάτι σου της πορφυρής χαράς κι η σκοτεινή, κρυφή του αγάπη σού κατατρώει τη ζωή»), το «Κοράκι» του Έντγκαρ Άλαν Πόε («δαίμονα γέννα»), η βιβλική ιστορία του Δανιήλ και του αγάλματος του Ναβουχοδονόσορα Β’ και η ασιατική φιλοσοφία του Άλεν Γκίνσμπεργκ.  

Το σίκουελ που δεν έγραψε

Η μοναδική περίπτωση που ο Ντίλαν ήθελε να γράψει τη συνέχεια ενός τραγουδιού ήταν με το «Mr. Tambourine man» (1965), την επιτυχία του οποίου κατάλαβε από την αρχή. Όπως, όμως, εκμυστηρεύτηκε στο περιοδικό «Sing Out!» το 1968: «Το προσπάθησα αρκετά, αλλά κάποια στιγμή άρχισε να με ενοχλεί, οπότε τα παράτησα. Δεν προσπαθώ κάτι παρόμοιο πλέον».  

Νίξον και Κάρτερ

Λίγους μήνες μετά την παραίτηση του Ρίτσαρντ Νίξον εξαιτίας του σκανδάλου Γουοτεργκέιτ, ο Ντίλαν συμπεριέλαβε στην περιοδεία του 1974 το κομμάτι «It’s alright, Ma (I’m only bleeding)», με το οποίο επανερχόταν στο σύμπαν των καταγγελτικών τραγουδιών. Προφανώς, ο στίχος «Αλλά ακόμη κι ο Πρόεδρος των ΗΠΑ/ μερικές φορές πρέπει να σταθεί γυμνός» ακούστηκε παράδοξος. Δύο χρόνια αργότερα, ο Τζίμι Κάρτερ, μελλοντικός Πρόεδρος, χρησιμοποίησε έναν άλλο στίχο του τραγουδιού κατά την ομιλία του στο Εθνικό Συνέδριο των Δημοκρατικών: «Αυτός που δεν ασχολείται με το πώς γεννιέται ασχολείται με τον θάνατό του».  

Το τραγούδι που γέννησε τον Σπρίνγκστιν

Ήταν το «Like a rolling stone» (1965) που ο νεαρός Μπρους από το Νιου Τζέρζι άκουσε ενώ βρισκόταν μέσα στο οικογενειακό αυτοκίνητο. Η αφήγησή του από τη βραδιά κατά την οποία ο ίδιος προλόγισε το 1988 την είσοδο του Ντίλαν στο «Rock and Roll Hall of Fame»: «Την πρώτη φορά που άκουσα Μπομπ Ντίλαν βρισκόμουν στο αυτοκίνητο με τη μητέρα μου… Και τότε ήρθε αυτός ο ήχος (σ.σ.: εννοεί την έναρξη του κομματιού με την “πιστολιά” του Μπόμπι Γκρεγκ) που ακούστηκε σαν να κλοτσούσε κάποιος την πόρτα του μυαλού σου. Όπως ο Έλβις απελευθέρωσε το σώμα μας, ο Μπομπ απελευθέρωσε το μυαλό μας… Εφηύρε έναν καινούργιο τρόπο για το πώς μπορεί να ακούγεται ένας ποπ τραγουδιστής».  

Ο Αϊνστάιν, Ρομπέν των Δασών

Το «Desolation Row» είναι ένα από τα μεγαλύτερα σε διάρκεια τραγούδια του Ντίλαν (11:20), με τις περισσότερες αναφορές στην ποπ κουλτούρα και ιστορία. Από τους στίχους του περνούν η Σταχτοπούτα, ο Κάιν και ο Άβελ, ο Κουασιμόδος («που δεν είχε δικαίωμα να τον αγαπούν»), η Οφηλία, ο Αϊνστάιν ντυμένος Ρομπέν των Δασών, ο Πάουντ με τον Έλιοτ, που παίζουν μπουνιές στον πύργο του καπετάνιου, πάνω στον «Τιτανικό»!  

Η απόσυρση της Καρντινάλε!

Το εσωτερικό εξώφυλλο στο διπλό άλμπουμ «Blonde on Βlonde» (το πρώτο διπλό στην ιστορία της ροκ εν ρολ) απεικόνιζε την Κλαούντια Καρντινάλε, αλλά αποσύρθηκε από τις αμερικανικές κόπιες, επειδή χρησιμοποιήθηκε χωρίς την έγκριση της σταρ. Το αποκάλυψε η ίδια το 2014, όταν δήλωσε στον Ζαν-Μισέλ Γκιστόν: «Αγαπώ τον Μπομπ Ντίλαν και ένιωσα κολακευμένη όταν είδα το πρόσωπό μου σε εξώφυλλο δίσκου του. Αλλά ο ατζέντης μου το απέσυρε για λόγους δικαιωμάτων».  

Το εσωτερικό εξώφυλλο στο διπλό άλμπουμ «Blonde on Βlonde» (το πρώτο διπλό στην ιστορία της ροκ εν ρολ)  

«Ωδή σε ελληνική υδρία»

Εκφράζοντας την αναζήτηση της ευτυχίας και το spleen του καλλιτέχνη, η μπαλάντα «Visions of Johanna» κέρδισε ακόμη μία αναφορά: τη σύγκριση με την «Ωδή σε ελληνική υδρία» του Τζον Κιτς. Ο πρώτος που κατοχύρωσε αυτήν τη σύγκριση ήταν ο Μπιλ Κινγκ στη διδακτορική διατριβή του «Μπομπ Ντίλαν: Ο καλλιτέχνης στην αγορά». Ο δεύτερος που την αναπαρήγαγε –κάνοντάς την περισσότερο γνωστή− ήταν ο βιογράφος του Ντίλαν, Ρόμπερτ Σέλτον, στο «No direction home: the life and music of Bob Dylan».  

Στην έπαυλη του Λένον

Πριν κυκλοφορήσει το «Leopard-skin Ρill-box hat» (1966), που στρέφεται εναντίον των μεταπολεμικών fashion victims, ο Ντίλαν είχε μείνει, ως καλεσμένος, στην έπαυλη του Τζον Λένον και της Σίνθια, στο Γουέιμπριτζ του Σάρεϊ της Αγγλίας. Η έπαυλη (Kenwood) διέθετε 22 δωμάτια – 11 περισσότερα από το σπίτι που αγόρασε ο Ντίλαν όταν επέστρεψε στο Γούντστοκ της Νέας Υόρκης.  

O Mπομπ Ντίλαν και ο Τζον Λένον το 1965  

Ο Αχιλλέας προαγωγός

Στο «Temporary like Achilles» (1966) ο ομηρικός ήρωας εμφανίζεται στη δεύτερη στροφή ως προστάτης μιας άπιστης γυναίκας για την οποία «θρηνεί» ο αφηγητής: «Πώς έγινε κι έστειλες κάποιον να με κρατήσει μακριά σου;». Εμμέσως πλην σαφώς ο Ντίλαν διατηρεί τη μεταφορική χρήση της αχίλλειας πτέρνας για την ευάλωτη ευαισθησία του. Για την ιστορία, είναι ένα από τα κομμάτια που ο Ντίλαν δεν έπαιξε ποτέ live.  

Για τον Άντι Γουόρχολ

Το κομμάτι «Million dollar bash» του 1967 (που περιέχεται στο «Basement Τapes») είναι εμπνευσμένο από τα περίφημα σουαρέ του Άντι Γουόρχολ στο Factory, όπου ο Ντίλαν συμμετείχε συχνά. Ειδικά πίσω από τους στίχους «ο φίλος με τις πλαστές επιταγές/ και τα μάγουλα που ‘χουνε πιάσει πουρί» (στη μετάφραση του Γιώργου-Ίκαρου Μπαμπασάκη) κρύβεται ο ίδιος ο πατριάρχης της ποπ αρτ.  

O Tζον Μπρόκμαν, ο Άντι Γουόρχολ και ο Μπομπ Ντίλαν στο Factory, 1966  

Ντίλαν VS Έλιοτ

Βάλερι και Βίβιαν. Είναι τα δύο γυναικεία ονόματα που φωνάζει ο Ντίλαν στο ρεφρέν του «Too much of nothing» (1967). Σύμφωνα με όλες τις ενδείξεις, αναφέρεται στις δύο συζύγους του Τόμας Έλιοτ (τον οποίο επικρίνει για τη συμπεριφορά του). Ο Έλιοτ παντρεύτηκε την Βίβιεν Χέι-Γουντ στις 26 Ιουνίου του 1915 στο Ληξιαρχείο του Χάμστεντ, κρατώντας αρχικά κρυφό τον γάμο από τους γονείς του. Η Βίβιαν πέθανε σε μια ιδιωτική ψυχιατρική κλινική του βόρειου Λονδίνου, το 1947, ύστερα από εννέα χρόνια εγκλεισμού, κατά τη διάρκεια των οποίων ο Έλιοτ δεν την επισκέφτηκε ποτέ. Στις 10 Ιανουαρίου του 1957 παντρεύτηκε για δεύτερη φορά την τριαντάχρονη Βάλερι Φλέτσερ, η οποία στο παρελθόν υπήρξε γραμματέας του.  

Αρθούρε Ρεμπώ, απόψε θα μπω…

Το να ισχυρίζεται κανείς ότι οι στίχοι του Ντίλαν περιέχουν αναφορές στον Ρεμπώ είναι σαν να κομίζει γλαύκα στην Αθήνα. Αλλά πουθενά αλλού δεν είναι πιο έντονη αυτή η «επιρροή» απ’ ό,τι στο αυτοβιογραφικό «This wheel’s on fire» (καλοκαίρι 1967, μετά το ατύχημα με τη μοτοσικλέτα). Η αρχή του «Αν θυμάσαι καλά…» ταυτίζεται με την αρχή από το «Μια εποχή στην κόλαση»: «Αν θυμάμαι καλά, κάποτε η ζωή μου ήταν ένα ξεφάντωμα…».  

Με έμπνευση από τον Ησαΐα

Εντάξει, είναι γνωστό ότι το «All along the watchtower» (1967) προέκυψε από το Βιβλίο του Ησαΐα, όπου περιγράφεται η εξορία των Ισραηλιτών στη Βαβυλώνα και η επιστροφή στην Ιερουσαλήμ. «Έστην διαπαντός ημέρας και επὶ της παρεμβολής ἐγὼ έστην όλην τὴν νύκτα» (όπου «παρεμβολή»=watchtower). Φαίνεται ότι το συγκεκριμένο απόσπασμα εξάπτει τη φαντασία των δημιουργών. Το αποδεικνύει το πρόσφατο βιβλίο της Χάρπερ Λι «Βάλε ένα φύλακα» (εκδ. Bell), η οποία πέθανε μέσα στη χρονιά. Ο τίτλος προερχόταν από το εξής χωρίο: «Ότι ούτως είπε πρός με Κύριος· βαδίσας σεαυτώ στήσον σκοπόν καὶ ο αν ίδης ανάγγειλον…».  

«Καουμπόι» χωρίς Ντίλαν

Το «Lay, lady, lay» (1969) προοριζόταν για το σάουντρακ του «Καουμπόι του μεσονυχτίου», αλλά ο Ντίλαν το παρέδωσε εκπρόθεσμος, οπότε ο σκηνοθέτης Τζον Σλέσινγκερ και η παραγωγός United Artists επέλεξαν την μπαλάντα «Everybody’s talkin’» του Χάρι Νίλσον.    

Όταν είδα τον Βασιλιά

Πήγε ή δεν πήγε στα παρασκήνια του ξενοδοχείου International του Λας Βέγκας ο Ντίλαν για να συναντήσει τον Έλβις Πρίσλεϊ το 1970; Ο αστικός μύθος ποντάρει στο «ναι», καθώς επρόκειτο για έναν από τους μύθους του νεαρού Μπομπ. Ο ίδιος, ωστόσο, αρνήθηκε μια τέτοια εικασία σε συνέντευξή του στον Ντάγκλας Μπρίνκλεϊ του περιοδικού «Rolling Stone»: «Αυτός που ήθελα πάντα να δω ήταν ο δυνατός, μυστηριώδης Έλβις… που έσφυζε από ζωή. Κι αυτός ο Έλβις είχε χαθεί…». Παρ’ όλα αυτά, την ίδια περίοδο ο Ντίλαν έγραψε το κομμάτι «Went to see the gypsy».  

1780-1973

Κι όμως, το 1973 μια νοτιοκορεάτικη εταιρεία είχε την παράδοξη ιδέα να κυκλοφορήσει σε single το «Can’ t help falling in love», το οποίο βασιζόταν σε μελωδία του Ζαν Πολ Εγκίντ από το μακρινό 1780 («Plaisir d’ amour»). Χιούμορ ή ειλικρινής θαυμασμός;  

Η επιστροφή του Ρεμπώ

To «Tangled up in blue» (1974) ξαναπιάνει το νήμα της ποιητικότητας από εκεί που το είχε αφήσει ο Ντίλαν με την τριλογία «Bringing it all back home», «Highway 61 revisited» και «Blonde on blonde». Για έναν ακόμη ξεχωριστό λόγο: είναι όλα γραμμένα υπό την επήρεια της ποίησης του Ρεμπώ.  

Ο παπαγάλος του Τσέχοφ!

Στο «Simple twist of fate» ο παπαγάλος που μιλάει (στην προτελευταία στροφή) είναι «δάνειο» από τη νουβέλα του Άντον Τσέχοφ «Shooting party» (ή «Νουβέλα σε πρώτο πρόσωπο») του 1884, όπου ένας παπαγάλος αποκαλύπτει τη δολοφονία μιας συζύγου.

 Άκυρο στον Τζάγκερ

Μετά την ηχογράφηση αρκετών δοκιμών στο «Meet me in the morning» (1974), ο Μικ Τζάγκερ, που ήταν παρών στο νεοϋορκέζικο στούντιο A&R, κάθισε δίπλα στον Ντίλαν, μάλλον μεθυσμένος, ζητώντας του να παίξει ντραμς ή κάτι άλλο για την τελική ηχογράφηση. Για να λάβει ως απάντηση ένα μεγαλοπρεπές και ανένδοτο «όχι».

Μακρύ ζεϊμπέκικο για έναν γκάνγκστερ

Το «Joey» (1975) αφηγείται την ιστορία του γκάνγκστερ Τζόι Γκάλο που έδρασε στη Νέα Υόρκη από τα τέλη της δεκαετίας του 1940 ως το 1972 (επηρέασε, όπως λέγεται, τον Σαββόπουλο στο «Μακρύ ζεϊμπέκικο για τον Νίκο»). Η πιο σφοδρή αντίδραση ήρθε από τον γνωστό μουσικοκριτικό Λέστερ Μπανγκς, ο οποίος έγραψε στο περιοδικό «Creem»: «Ένα από τα πλέον ανούσια ανήθικα κομμάτια αποκρουστικής ρομαντικής βλακείας που έχουν ηχογραφηθεί».  

Όλα για τη Ρίτα

Μετά τον πυγμάχο Χαρικέιν Κάρτερ και τον Τζόι Γκάλο, ο Ντίλαν και ο Ζακ Λέβι έγραψαν ένα ακόμη τραγούδι για μια γυναίκα που απασχολούσε τον Τύπο της εποχής, τη Ρίτα Μέι Μπράουν, πασιφίστρια και κορυφαία φεμινίστρια που τέθηκε επικεφαλής στο κίνημα υπέρ των γκέι. Είχε ιδρύσει, μάλιστα, την εφημερίδα «Ευμενίδες», που είχε λεσβιακό προσανατολισμό.  

Η ειρωνεία του Λένον

«Gotta serve somebody»: Είναι το πρώτο τραγούδι που σηματοδοτεί την περίφημη μεταστροφή του Ντίλαν στον χριστιανισμό, γεγονός που αποτυπώθηκε στο άλμπουμ «Slow train coming» (1979). Α, και σε μια ραδιοφωνική συνέντευξή του τον Δεκέμβριο της ίδιας χρονιάς είπε: «Δεν τραγουδάω τίποτα που δεν μου έχει δοθεί από τον Κύριο». Για κάτι τέτοιες δηλώσεις τον ειρωνεύτηκε ο Τζον Λένον στο «Serve yourself», χωρίς να τον αναφέρει με το όνομά του.  

Ένα τραγούδι για τη Μούσχουρη

To «Every grain of sand» (1981) θεωρείται το αριστούργημα του άλμπουμ «Shot of love», με αναφορές στην ποίηση του Ουίλιαμ Μπλέικ. Ο Μπόνο των U2 το χαρακτήρισε «Ψαλμό του Δαβίδ». Ο ίδιος ο Ντίλαν είχε δώσει μια ηχογράφηση στη Νάνα Μούσχουρη για να το τραγουδήσει, κάτι που έγινε τελικά στο άλμπουμ της «Why worry?» (1987).  

Σινεμά ο παράδεισος

Το «Seeing the real you at last» ξεχειλίζει από αναφορές στον κλασικό αμερικανικό κινηματογράφο. Ήδη, ο τίτλος προέρχεται από μια ατάκα του Έντουαρντ Ρόμπινσον στο «Key Largo» (1948) του Τζον Χιούστον. Ένας στίχος προέρχεται από το «Γεράκι της Μάλτας» (και ανήκει στον Χάμφρεϊ Μπόγκαρτ) και κάποιοι άλλοι από το «Hustler» (1961) του Ρόμπερτ Ρόσεν και το «Bronco Billy» (1980) του Κλιντ Ίστγουντ.  

Δάνειο από τον Κοέν

Η φράση «μπες στο πλάνο» («climb into the frame») στον τελευταίο στίχο του «Political World» (1989) προέρχεται από το κομμάτι «Love calls you by your name» του Λέοναρντ Κοέν («Songs of love and hate», 1970).  

Ο θαυμαστής της Αλίσια Κις

Ο Ντίλαν έγραψε το «Thunder on the mountain» (2001) αφού παρακολούθησε την Αλίσια Κις σε μια τελετή απονομής των Γκράμις. Όπως δήλωσε στο περιοδικό «Rolling Stone», εξηγώντας τους στίχους του τραγουδιού που αναφέρονται στην τραγουδίστρια: «Δεν υπάρχει τίποτε που να μην μου αρέσει σ’ αυτό το κορίτσι».

Μεταμόρφωση Οβιδίου

Το «Beyond here lies nothin’» («Δεν υπάρχει τίποτα πέρα από δω») του 2008 από το άλμπουμ «Together through life» είναι στίχος του Οβίδιου (43-17/18 π.Χ), τον οποίο έγραψε κατά την εξορία του στη Μαύρη Θάλασσα.  

Feuilles mortes

Ο Ντίλαν διασκευάζει τα «Πεθαμένα Φύλλα» των Ζακ Πρεβέρ και Γιόζεφ Κοσμά (με τους αγγλικούς στίχους του Τζόνι Μέρσερ) στο άλμπουμ «Shadows in the night» (2015). Παίρνει έτσι σειρά, εκτός των άλλων, ύστερα από τους Φρανκ Σινάτρα, Τσετ Μπέικερ, Νατ Κινγκ Κόουλ, Τζον Κολτρέιν, Έρικ Κλάπτον και Ίγκι Ποπ.  

Πηγή των πληροφοριών είναι ο εξαντλητικός τόμος «Bob Dylan: Αll the songs» των Philippe Margotin και Jean-Michel Guesdon.

Από τον Δημήτρη Δουλγερίδη Πηγή