Ένα ιδιαίτερο εικαστικό πρότζεκτ από τους Hypercomf φέρνει κοντά την υφαντική και τα παραδοσιακά τραγούδια της Τήνου με τη μετεωρολογία και την τεχνολογία αιχμής στον ήχο. Το αποτέλεσμα είναι συναρπαστικό.

Από τη Μαργαρίτα Πουρνάρα

Προτού περάσω τη δίφυλλη πόρτα της Ζαριφείου Βιοτεχνικής Σχολής Τήνου, σήκωσα το βλέμμα για να διαβάσω στη μαρμάρινη επιγραφή το ένδοξο έτος ίδρυσής της: 1898. Και ίσα που πρόλαβα να μπω μέσα, προτού ξεσπάσει μια τρομερή καταιγίδα. Είχε ξεκινήσει στις Κυκλάδες η κακοκαιρία με το εξωτικό όνομα Καρμέλ στα τέλη Δεκεμβρίου, που έκανε αμέσως αυτό το μικρό κατηφορικό στενό κοντά στη Μεγαλόχαρη να μοιάζει με χείμαρρο. Τι δουλειά είχα μέσα στη χειμωνιάτικη θεομηνία να επισκέπτομαι τον θεσμό που ιδρύθηκε τον 19ο αιώνα, με τη μεγάλη (και τρυφερή) ιστορία; Σε ένα σαλονάκι στα δεξιά της εισόδου, η επικεφαλής της σχολής, Κατερίνα Κανακάρη, μου τη διηγήθηκε στα γρήγορα, παρέα με μερικές ασπρόμαυρες φωτογραφίες. Την ήξερε καλά άλλωστε, καθώς η προγιαγιά αλλά και η γιαγιά της ήταν ενεργά μέλη στον σύλλογο Ευαγγελισμός, που ίδρυσε τη σχολή. Ο Σύλλογος με «ψυχή» την Μαρουλιώ Γκύζη εξακολουθεί να στηρίζει την Ζαρίφειο.

Τον παλιό καιρό τα κορίτσια των Κυκλάδων, ιδιαίτερα της Νάξου και της Τήνου, κατέληγαν παρακόρες και παραμάνες στην Πόλη, τη Σμύρνη και την Αθήνα. Από εκεί έστελναν χρήματα στις φτωχές οικογένειές τους στα νησιά. Μια Τήνια πήγε να εργαστεί στον Ρωμιό τραπεζίτη Νικόλαο Ζαρίφη. Εκείνος ταξίδευε συχνά για τις ανάγκες της δουλειάς του μαζί με τη σύζυγό του, αφήνοντας τα παιδιά στην κοπέλα. Κατά τη διάρκεια μιας απουσίας του ζεύγους έγιναν ταραχές στην Πόλη. Η κοπέλα πήρε τα παιδιά και γύρισε στην Τήνο για ασφάλεια, ενημερώνοντας τους γονείς τους. Ο Ζαρίφης, ευγνώμων, αποφάσισε να αφήσει ένα σημαντικό ποσό στο νησί, ώστε να δίνεται ευκαιρία στα κορίτσια να μάθουν μια τέχνη και να μη χρειάζεται να ξενιτεύονται. Έτσι λοιπόν ιδρύθηκε η Ζαρίφειος Σχολή Υφαντουργίας, με αργαλειούς πάνω στους οποίους δεκάδες νέες Τήνιες κέρδιζαν το εισόδημά τους. Δουλειά μεν, αλλά σκληρή, και έτσι με την εκβιομηχάνιση οι υφάντρες φυλλορρόησαν.

Σήμερα έχουν μείνει τρεις όλες κι όλες, που κάνουν όμως μικρά θαύματα. Όπως λέει η Κατερίνα Κανακάρη, είναι τόσος ο κόπος για ένα υφαντό, που συχνά δεν μπορεί να πληρωθεί. Λογικό είναι λοιπόν, παρά τα 124 χρόνια συνεχούς παρουσίας, να υπάρχουν αυτή τη στιγμή οικονομικά προβλήματα. Όμως στην Τήνο δεν με έφερε η νοσταλγία της υφαντικής ούτε η συνειδητοποίηση ότι η χειροτεχνία κινδυνεύει να πεθάνει. Αλλά ένα ιδιαίτερο εικαστικό πρότζεκτ που έδωσε στη σχολή ένα μικρό φιλί της ζωής. Έχει τίτλο Resonate και φέρνει κοντά την υφαντική και τα παραδοσιακά τραγούδια της Τήνου, τη μετεωρολογία και την τεχνολογία αιχμής στον ήχο. Το εγχείρημα φιλοξενήθηκε για λίγες ημέρες στην αίθουσα των αργαλειών και είχε τρομερό ενδιαφέρον.

Η ομάδα άρχισε να κωδικοποιεί τα κλιματολογικά στοιχεία σε μια οπτική γλώσσα συμβόλων και να τα μετασχηματίζει με τη βοήθεια ενός λογισμικού ηχοποίησης σε μελωδίες.

Την εικαστική εγκατάσταση έκαναν η ομάδα τέχνης και σχεδιασμού Hypercomf (η Πάολα Παλαβίδη και ο Γιάννης Κολιόπουλος, που μοιράζουν τον χρόνο τους ανάμεσα στην Αθήνα και την Τήνο) και ο συνθέτης Στέλιος Δήμου, που μένει μόνιμα στο Χονγκ Κονγκ. Δούλεψαν από κοινού με τις δύο από τις τρεις υφάντρες, την Δήμητρα Κρητικού και την Αννα Βελαλοπούλου που είχαν κομβικό ρόλο στο έργο. Η σύλληψη των Hypercomf μπορεί να μην είχε γίνει ποτέ πραγματικότητα, αν δεν είχε τη στήριξη της Πρωτοβουλίας για τις Δημόσιες Ανθρωπιστικές Επιστήμες του Πανεπιστημίου Κολούμπια της Νέας Υόρκης (SNFPHI), η οποία δημιουργήθηκε από τον ιστορικό Μαρκ Μαζάουερ με την αποκλειστική χρηματοδότηση του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος. Χάρη στην Πρωτοβουλία, πολλές καινοτόμες δράσεις (παραστάσεις, εκθέσεις, προφορική ιστορία κ.ά.) πήραν σάρκα και οστά ύστερα από ανοιχτή δημόσια πρόσκληση προς καλλιτέχνες, ιστορικούς, εκπαιδευτικούς. Το Resonate της Τήνου ήταν ίσως από τις πιο συγκινητικές, γιατί κατάφερε μαεστρικά να συνδυάσει την αναλογική και την ψηφιακή τεχνολογία, έκανε τη Βιοτεχνική Σχολή όπου ακόμα ακούγονταν οι αργαλειοί να γεμίσει από ήχους μιξαρισμένους στα εργαστήρια του Κολούμπια και στο Χονγκ Κονγκ και έβαλε τις υφάντρες να φτιάχνουν σύμβολα που αναφέρονται στα μποφόρ. Σε ένα έργο συμπυκνώθηκε το αφήγημα του παρελθόντος, ειπωμένο με τρόπο δημιουργικό και λοξό.

Εκείνο το βροχερότατο Σαββατοκύριακο της Καρμέλ, έζησα και εγώ από κοντά τι σημαίνει να μην μπορείς να σταθείς όρθιος από τον αέρα. Ειρωνεία της τύχης, δηλαδή, καθώς ο Γιάννης και η Πάολα μου εξηγούσαν πως η έμπνευση για το Resonate τούς ήρθε κυρίως από τον καιρό. «Ζώντας μεγάλα διαστήματα στην Τήνο και έχοντας κάνει σχετικά πρόσφατα στην Ιταλία ένα έργο που ενεργοποιούσε ξανά την ιστορία ενός παλιού βιοτεχνικού χώρου, ξεκινήσαμε να αναζητάμε παραδοσιακά υφαντά και παραδοσιακά τραγούδια του νησιού. Συνειδητοποιήσαμε έτσι ότι, σε αντίθεση με τις υπόλοιπες Κυκλάδες, οι Τηνιακοί είχαν υιοθετήσει πολύ γρηγορότερα ξενόφερτη μουσική και χορούς και το ίδιο είχε γίνει και με τα κεντήματα. Το τανγκό και το φοξ τροτ είχαν νικήσει τους νησιώτικους σκοπούς. Τα παλιά υφάσματα μπήκαν στο σεντούκι και τα κατάπιε η λήθη. Είχε μείνει μονάχα η Ζαρίφειος Σχολή. Μιλήσαμε με τον λαογράφο της Τήνου Αλέκο Φλωράκη, που μας έδωσε κάποιες παλιές δικές του ηχογραφήσεις τραγουδιών. Από τη δική μας έρευνα καταφέραμε να κάνουμε και εμείς κάποιες ηχογραφήσεις από τον ψάλτη Αντώνη Χαρικιόπουλο και τον πατέρα Νικόλαο, που μας βοήθησαν ενθυμούμενοι τραγούδια που έμαθαν μικροί. Ήταν εντυπωσιακό το ότι στα τραγούδια αυτά το κύριο σημείο αναφοράς ήταν οι καιρικές συνθήκες, ο άνεμος περισσότερο», λέει η Πάολα Παλαβίδη.

Φυσικά ηχοτοπία

«Ταυτόχρονα», συνεχίζει ο Γιάννης Κολιόπουλος, «αποτυπώσαμε ηχοτοπία, δηλαδή κάναμε ηχογραφήσεις σε περιοχές όπου μπλέκονται οι ανθρωπογενείς και οι φυσικοί ήχοι σε κυματοθραύστες, περιστεριώνες κ.λπ. Ο αέρας στις Κυκλάδες δεν αφορά μόνο τα αυτιά. Σμιλεύει και τη φύση, όπως για παράδειγμα τα δέντρα, που αναπτύσσονται ανάλογα με τη φορά που φυσάει. Ανατρέξαμε στο Εθνικό Αστεροσκοπείο και πήραμε στοιχεία μετρήσεων των μποφόρ για όλες τις ημέρες του 2019. Ύστερα σχεδιάσαμε νέα σύμβολα για τα υφαντά και δανειστήκαμε κάποια από τη μετεωρολογία. Το καθένα από αυτά αντιστοιχούσε σε διαφορετική ταχύτητα του ανέμου στην κλίμακα Μποφόρ. Ζητήσαμε από τις τρεις υφάντρες να τα υφάνουν με τον αργαλειό τους.

Αυτό τους έδωσε κουράγιο, γιατί κάτι καινούργιο μπήκε στη δουλειά τους σαν πρόκληση. Όμως το έργο δεν τελείωσε εκεί. Ο Δημήτρης Αντωνίου, λέκτορας Ελληνικών Σπουδών στο Κολούμπια και από τους πρωτεργάτες της SNFPHI, μας σύστησε τον συνθέτη Στέλιο Δήμου. Ο Στέλιος είχε μόλις τελειώσει τη διατριβή του στο τμήμα μουσικής και ανέλαβε να κάνει μια νέα σύνθεση για την εγκατάσταση με όλα τα ηχητικά και μετεωρολογικά στοιχεία».

Η Πάολα Παλαβίδη μπροστά στο «Μετεωρολογικό υφαντό»: έξι κουρτινάκια υφαντά με κεντημένα μετεωρολογικά σύμβολα μέσα στην αίθουσα με τους αργαλειούς. Κάτω αριστερά, αναλογική και ψηφιακή τεχνολογία συμφιλιώνονται χάριν της τέχνης. Δεξιά, ο Γιάννης Κολιόπουλος εξηγεί στην υφάντρα Δήμητρα Κρητικού πώς πρέπει να γίνουν τα σύμβολα που βρήκαν ή επινόησαν.

Μετεωρολογικό υφαντό

Θα αναρωτιέστε τι είδα μπροστά μου στη Βιοτεχνική Σχολή. Ήταν ένα «μετεωρολογικό υφαντό» με σύμβολα για τις μέσες ταχύτητες του ανέμου στο νησί κατά τη διάρκεια του 2019. Με την τεχνολογία της διάδρασης μπόρεσα να ακούσω διαφορετικά αποσπάσματα ανάλογα με τον μήνα που θα διάλεγα, σαν να ενεργοποιούνταν διαφορετικό τμήμα ενός «ηχητικού τοίχου». Έτσι, την ώρα που η Καρμέλ λυσσομανούσε έξω, εμείς μέσα στην παλιά σάλα είχαμε το δικό μας «μικροκλίμα», από τζιτζίκια και κύματα μέχρι παλιά τραγούδια. «Δεν θα περίμενε κανείς ότι ένα τέτοιο εικαστικό εγχείρημα θα μπορούσε να βρει ανταπόκριση στην Τήνο, αλλά δεν είναι έτσι. Υπάρχει δίψα, περιέργεια και ενδιαφέρον από τον κόσμο διαφορετικών ηλικιών. Και θέλουμε τα έργα μας να αφορούν τους ανθρώπους που ζουν εδώ», μου λένε οι δύο καλλιτέχνες, που είναι ζευγάρι στην τέχνη και στη ζωή, μένουν σε ένα νησί, αλλά συμμετέχουν σε διεθνείς εκθέσεις, αναγνωρίζουν την αξία της χειροτεχνίας, ωστόσο χειρίζονται με άνεση τα ψηφιακά μέσα. Κυρίως κατάφεραν να αναδείξουν μέσα από τη συνεργασία μια σχολή που πρέπει να μείνει ζωντανή.

ΙΝFO → snfphi.columbia.edu/el/projects/hypercomf/

Κεντρική εικόνα: Για δύο χρόνια, η ομάδα Hypercomf κατέγραφε παραδοσιακά τραγούδια του νησιού και μελετούσε τις επιδράσεις των ήχων του φυσικού περιβάλλοντος σε αυτά.

Πηγή