Αυτά τα τραγούδια μιλούν για κατορθώματα και ηρωισμούς που ξεπερνούν το ανθρώπινο μέτρο. Παινεμένοι πρωταγωνιστές τους είναι οι ακρίτες, φρουροί των συνόρων της βυζαντινής αυτοκρατορίας που παρότι πέρασαν τόσοι αιώνες τα ανδραγαθήματά τους εξακολουθούν να διασώζονται.

Μικρές ιστορίες, ηρωικές οι περισσότερες με δραματικό συνήθως περιεχόμενο όπως λέει το τραγούδι από την Προποντίδα του Μοναχογιού Κωνσταντή «έναν τον έχει η μάνα του, έναν και κανακάρη». Ομως και «Ο Κωνσταντίνος ο μικρός» έχει τη δική του ιστορία, επίσης ο Προσφύλης όπως λένε τον ήρωα του τραγουδιού από την Καππαδοκία «Χήραν παιδί εγέννησε και τον λένε Προσφύλη». Κι αυτός, χρονιάρης πιάνει το σπαθί, στα δύο το κλοντάρι, στα τρία και στα τέσσερα πηνέβ’ καβαλικεύει. Οσο για τον γενναίο του τραγουδιού «Καλογριά γκαστρώθηκε», αυτό το παιδί «στο μήνα βγαίνει με σπαθί, στο χρόνο με ντουφέκι, σε τρίω, τέσσερω μηνώ στον πόλεμο παγαίνει».

Ολα αυτά τα τραγούδια που μιλούν για ακρίτες και τα κατορθώματά τους τα οποία διέσωσε και ηχογράφησε πριν από το θάνατό της (το 2012) η Δόμνα Σαμίου, ετοιμάζονται να κυκλοφορήσουν το Πάσχα από τον «Καλλιτεχνικό Σύλλογο Δημοτικής Μουσικής» που φέρει το όνομά της. Πρόκειται για το άλμπουμ «Των ακριτών και των ανδρειωμένων» στο οποίο ακούγεται η ίδια, οι στενοί συνεργάτες Ζαχαρίας Καρούνης και Κατερίνα Παπαδοπούλου αλλά και τοπικοί τραγουδιστές και ανώνυμοι από τα μέρη που ανέσυρε τους μουσικούς «θησαυρούς», από την Κάρπαθο, τη Ρόδο έως τον Πόντο.

Η συλλογή «Των ακριτών και των ανδρειωμένων» είναι η πρώτη έκδοση που παρουσιάζει ο Σύλλογος μετά τον θάνατό της. Στην πραγματικότητα είναι έργο που η ίδια ετοίμαζε από το 2004 αλλά δεν πρόλαβε να εκδώσει. «Ετσι όπως έκανε πάντα, φροντίζοντας αυτό που παρουσιάζει να είναι φωτεινό, αυθεντικό, καλαίσθητο, είχε κάνει την έρευνα και είχε διαλέξει από το αρχείο της τα τραγούδια, που κάποια τα κράτησε στην αυθεντική τους εκτέλεση, ορισμένα δίδαξε στους συνεργάτες της κι άλλα τραγούδησε η ίδια. Η Δόμνα είχε αποφασίσει ακόμα και τον τίτλο», εξηγούν τα μέλη του συλλόγου.

Οσοι την γνώριζαν καλά, φίλοι και συνεργάτες, όπως η Γιούλη Παπαθεοδώρου, πρόεδρος του Καλλιτεχνικού Συλλόγου Δημοτικής Μουσικής «Δόμνα Σαμίου», καθώς και η λαογράφος-εθνολόγος Μιράντα Τερζοπούλου, επίσης ο μουσικός Σωκράτης Σινόπουλος με τον οποίο έκανε τους τελευταίους της δίσκους, ήξεραν πόσο την συγκινούσαν τα ηρωικά τραγούδια.

Αλλωστε και η ίδια η Δόμνα ήταν μια γυναίκα μαχητική, αφοσιωμένη σ’ αυτό που αγάπησε, πίστεψε και διέσωσε ώς το τέλος της ζωής της. Δεν ήταν μόνο σπουδαία ερμηνεύτρια, αεικίνητη ερευνήτρια, δημιουργός ενός σημαντικού αρχείου, δασκάλα του δημοτικού, εξαιρετική παραγωγός εκπομπών.

Η Σαμίου, διορατική, ανοιχτόμυαλη, τολμηρή, ήταν η γυναίκα που «όργωσε» με ένα μαγνητόφωνο της εποχής, δικά της έξοδα και πολλά εμπόδια, κάθε άκρη της Ελλάδας καταγράφοντας σπάνιο ηχητικό υλικό. Η ελληνική επαρχία την εμπιστεύθηκε σαν δικό της άνθρωπο, ίσως γιατί διέκριναν τον σεβασμό της απέναντι στο αυθεντικό άκουσμα. Αλλωστε η Δόμνα Σαμίου πάντα ήταν πιστή στην απόδοση των λεκτικών ιδιομορφιών και του ύφους των τραγουδιών κάθε περιοχής.

Γενναία από μικρή

Η μικρασιατική καταγωγή της και τα βιώματά της σαν ήρθε η οικογένεια στην Ελλάδα την καθόρισαν. Θυμάμαι ακόμη μια συνέντευξή της, με πόσο περήφανο πόνο μου μιλούσε για όσα κατάφερε η μητέρα της σε μια παράγκα της Καισαριανής. Ηταν γενναία από μικρή. Στα 13 της μαθήτευσε κοντά στον Σίμωνα Καρρά, στον «Σύλλογο προς Διάδοσιν της Εθνικής Μουσικής» όπου πήρε και τα πρώτα μαθήματα βυζαντινής μουσικής, ενώ παράλληλα παρακολουθούσε νυχτερινό Γυμνάσιο. Από τα μέσα της δεκαετίας του ’50 αρχίζει η σχέση της με την Ε.Ι.Ρ. έως το 1971 όταν αποδέχτηκε την πρόταση του Διονύση Σαββόπουλου για εμφανίσεις στο «Ροντέο». Ετσι αγάπησε εκείνη η ανήσυχη γενιά το δημοτικό τραγούδι.

Το «Μουσικό Οδοιπορικό», σειρά ντοκιμαντέρ, ήταν από τις καλύτερες στιγμές της ελληνικής τηλεόρασης. Επεισόδια αφιερωμένα στην παράδοση κάθε τόπου με εκτενείς ιστορικές αναφορές, τραγουδιστές που ανακάλυπτε, γυναίκες που τους έπειθε να μπει στην καθημερινότητα και το τραγούδι τους, από τα Γιάννενα μέχρι την Κρήτη, τον Εβρο και τα νησιά.

Πάντα είχε να σου πει για σχέδια. Αυτά προσπαθεί τώρα να ολοκληρώσει ο Καλλιτεχνικός Σύλλογος Δημοτικής Μουσικής «Δόμνα Σαμίου», τα μέλη του οποίου μετά από αυτή την έκδοση θα συνεχίσουν με τα: «Τραγούδια του γάμου», «Τα τρία αγαθά της γης», «Μικρασιάτικα 2».

Η Γιούλη Παπαθεοδώρου μάς επισημαίνει ότι πολλά παιδιά παίζουν μουσική με παραδοσιακό τρόπο, όπως τους έμαθε η Σαμίου ή όπως την άκουσαν. «Πέρυσι ο Σύλλογος έκανε μια πρόσκληση σε νέους μουσικούς μέχρι 24 ετών για μια συναυλία που σχεδιάζουμε. Η ανταπόκριση ήταν μεγάλη. Ενδιαφέρθηκαν από κάθε γωνιά της χώρας αλλά και από την Κύπρο και τη Γερμανία.

Αυτή η συναυλία θα γίνει το καλοκαίρι στον κήπο του Μεγάρου». Υπάρχει όμως κάτι ακόμη πιο ενδιαφέρον: το πολύτιμο αρχείο της Δ. Σαμίου έχει πια ψηφιοποιηθεί. Σκοπός είναι να ενταχθεί στον ιστοχώρο. Υλικό πλούσιο, σπάνιο και πολύτιμο, περιλαμβάνει πάνω από 800 ώρες μουσικής!

Όταν ρωτάμε την πρόεδρο του συλλόγου πώς εξηγεί την αγάπη της Δόμνας για τα τραγούδια των αντρειωμένων, στέκεται σε μια κουβέντα της λαογράφου-εθνολόγου Μιράντας Τερζοπούλου: «Θεωρεί ότι τα ακριτικά άρεσαν στη Δόμνα γιατί ήταν συνυφασμένα με την ιπποσύνη». Το πολυσέλιδο δίγλωσσο φυλλάδιο της έκδοσης περιλαμβάνει κι ένα εξαιρετικό κείμενο του βυζαντινολόγου Ηλία Αναγνωστάκη για τα μεσαιωνικά δημοτικά τραγούδια, τα λεγόμενα ακριτικά και το ταξίδι τους στον χρόνο. Ηρωες που μάχονται την αδικία, αντιστέκονται, άλλοτε τιμωρούνται και σε άλλες περιπτώσεις «ως ήρωες των άκρων και των ακροτήτων συμπεριφέρονται προφανώς ακραία και υβριστικά και σε πολλές παραλογές με “ακριτικά” χαρακτηριστικά γίνονται υπερόπτες, νεκρόφιλοι, ιερόσυλοι, διακορευτές, αιμομίκτες, δολοφόνοι, ληστρικοί ταραξίες της όποιας ευταξίας».