Συνέντευξη με αφορμή τη συναυλία στις 31 Μαΐου στην Ευαγγελική εκκλησία, Αμαλίας 50, ώρα 20.30. Είσοδος ελεύθερη

Τίνα Βαρουχάκη

Στη σύγχρονη εποχή, όσο διαδεδομένη είναι η επαγγελματική ενασχόληση με το πιάνο, τόσο σπάνια, είναι η ειδίκευση στο τσέμπαλο. Όταν δε, γίνεται λόγος για μια πρωτοπόρο σολίστ τσέμπαλου στην Ελλάδα, το ενδιαφέρον κορυφώνεται. Ο λόγος, για την  Κατερίνα Κτώνα, αριστούχο διπλωματούχο πιάνου, σολίστ και Καθηγήτρια τσέμπαλου, με ειδίκευση-ήδη  από τη δεκαετία του ΄70- στη Μουσική Ακαδημία του Μονάχου, απ΄όπου  αποφοίτησε με την υψηλότερη διάκριση στην τάξη της Hedwig Bilgram. Από το 1977 και μετά, δημιούργησε μια πολύ αξιόλογη καριέρα, συμβάλλοντας τα μέγιστα προς την κατεύθυνση διάδοσης της μπαρόκ μουσικής εντός και εκτός των Ελληνικών συνόρων. Χαρακτηριστικό της ποιότητας των συναυλιών της, είναι ότι περιστρέφονται γύρω από μια συγκεκριμένη θεματική ενότητα. Πάντοτε δε, παρουσιάζουν ξεχωριστό μουσικολογικό ενδιαφέρον, συνεπεία της προσωπικής της έρευνας. Εξαίρεση δεν θα μπορούσε να αποτελεί η επικείμενη συναυλία, που πρόκειται να πραγματοποιηθεί στην Ευαγγελική Εκκλησία, στις 31 Μαΐου 2018.  Θα συμπράξουν η Χορωδία και μέλη  από την Ορχήστρα του Δήμου Αθηναίων, υπό τη διεύθυνση του Σταύρου Μπερή. Επίσης  θα συμμετάσχουν οι σολίστ: Σοφία Καρβουνά – Μορφούλα Παπαγεωργίου, Σοπρανο, Έφη Μηνακούλη- Ελένη Μπαρκαγιάννη, ‘Αλτο, Χρήστος Κεχρής, Τενόρος και Μένανδρος Γαλανός, Βαρύτονος.

Αυτή τη φορά, η έρευνα της Κατερίνας Κτώνα, αναδεικνύει την ταυτότητα του Goldberg ως συνθέτη και όχι ως τσεμπαλίστα: «Καθότι όλοι οι μουσικόφιλοι και οι μουσικοί ανά τον κόσμο, ξέρουν τις «παραλλαγές Goldberg, παραδόξως όμως δεν ξέρουμε τίποτε για τον ίδιο! Επομένως, θεωρούσα κατά κάποιο τρόπο χρέος μου να το ερευνήσω» παρατηρεί με περισσή ευαισθησία, η σολίστ. Εξίσου ενδιαφέρουσα και  η αναφορά της στον εντοπισμό  μιας ιδιόχειρης σύνθεσης από τον Bach, η οποία τιτλοφορείται: «14 κανόνες πάνω στις 8 πρώτες νότες του μπάσου της προηγούμενης Άριας από τις «Παραλλαγές Goldberg». Η «είδηση» είναι ότι το εν λόγω έργο, παρουσιάζεται σε πρώτη Πανελλήνια εκτέλεση. Άραγε, γιατί οι κανόνες είναι 14;
Αν σας δημιουργήθηκε η σχετική απορία, η απάντηση «κρύβεται» στη συνέντευξη που ακολουθεί.

«Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται κίνηση διάδοσης της παλαιάς μουσικής μέσα από σεμινάρια, κυρίως στα Ωδεία. 
Θα μπορούσε να θεσπισθεί σε τακτική βάση ένα Φεστιβάλ αποκλειστικά Παλαιάς Μουσικής, το οποίο θα περιλαμβάνει τα πάντα: μουσική δωματίου, διαλέξεις, προβολές, σεμινάρια, ανταλλαγές με ξένους μουσικούς, καθώς και συμπράξεις  κτλ. Το ελληνικό μουσικό δυναμικό είναι πλέον πολύ αξιόλογο και έτοιμο για κάτι ανάλογο. Το οικονομικό δυναμικό είναι το πρόβλημα, νομίζω…»

T.B. Δεδομένης της ιδιότητάς σας  ως σολίστ και Καθηγήτριας τσέμπαλου, κάνατε μια έρευνα με στόχο να φωτίσετε  την προσωπικότητα του Goldberg, όχι μόνον ως χαρισματικού τσεμπαλίστα, όπως έχει μείνει στην ιστορία της δυτικής μουσικής, λόγω της ερμηνείας του μνημειώδους έργου του J.S.Bach  με την ονομασία «Παραλλαγές Goldberg», αλλά και ως συνθέτη. Πώς σας προέκυψε η ιδέα να  ετοιμάσετε μια συναυλία με έργα Goldberg;

Κατερίνα Κτώνα: Eδώ και πάρα πολλά χρόνια ασχολούμαι με αυτή την ιδέα και χαίρομαι που ήρθε ο καιρός να την υλοποιήσω. Έχοντας παίξει τις παραλλαγές Goldberg και γνωρίζοντας το έργο και γενικά την ιστορία του (είναι ένα μνημειώδες έργο για την ιστορία του κλειδοκυμβάλου) πάντα με κέντριζε η απορία εάν ο Goldberg πραγματικά υπήρξε ή αν είναι μια ωραία ιστορία. Επίσης αναρωτιόμουν, εάν εκτός από δεξιοτέχνης, είχε και άλλα χαρίσματα, τα οποία δεν ξέρουμε, γιατί έχουμε μεγαλώσει με τις παραλλαγές Goldberg και γνωρίζουμε ότι τις είχε συνθέσει ο Bach για τον νεαρό τότε τσεμπαλίστα. Eνώ το όνομα «Goldberg», έχει συνδεθεί με ένα τόσο μεγαλειώδες έργο (καθότι όλοι οι μουσικόφιλοι και οι μουσικοί ανά τον κόσμο, ξέρουν τις «παραλλαγές Goldberg»), παραδόξως όμως δεν ξέρουμε τίποτε για τον ίδιο! Επομένως,  θεωρούσα κατά κάποιο τρόπο χρέος μου να το ερευνήσω. Ποιος ήταν τελικά ο Goldberg; Μόλις άκουσα μια από τις Καντάτες που έχει γράψει συγκινήθηκα πολύ και κάτι μέσα μου με έσπρωξε να  υλοποιήσω αυτό το σχέδιο. Η συναυλία θα γίνει στις 31 Μάϊου 2018, στην Ευαγγελική Εκκλησία στην οδό Αμαλίας 50, απέναντι από την Πύλη του Αδριανού, στις 20.30 το βράδυ. Θα συμπράξουν η Χορωδία και μέλη  από την Ορχήστρα του Δήμου Αθηναίων. Διευθυντής της Χορωδίας, θα είναι ο 
κ. Σταύρος Μπερής. Επίσης θα συμμετάσχουν οι σολίστ: Σοφία Καρβουνά – Μορφούλα Παπαγεωργίου, Σοπρανο, Έφη Μηνακούλη- Ελένη Μπαρκαγιάννη, ‘Αλτο, Χρήστος Κεχρής, Τενόρος και Μένανδρος Γαλανός, Βαρύτονος.

Τ.Β. Η έρευνά σας χρονικά πότε τοποθετείται;

Κατερίνα Κτώνα: Η έναρξη της έρευνας τοποθετείται εδώ και δύο χρόνια. Άρχισα αυτή την έρευνα, που δεν μπορώ να πω ότι ήταν και πάρα πολύ εύκολη, γιατί τα έργα του Goldberg δεν έχουν εκδοθεί όλα και στα χειρόγραφα που έχουν σωθεί υπάρχουν κάποια μικρά λάθη. Όταν κανείς δεν έχει ασχοληθεί με το έργο ενός συνθέτη της παλιάς μουσικής, οι παρτιτούρες ενέχουν και κινδύνους από την άποψη ότι  δεν έχουν μελετηθεί επαρκώς. Στο πλαίσιο της  έρευνάς μου αξιοποίησα τη βοήθεια της ηλεκτρονικής βιβλιοθήκης  Petrucci Music Library  (ΙMSLP). Ήρθα σε επαφή με το έργο του Goldberg αφενός μέσω της βιβλιοθήκης αυτής και αφετέρου μέσω  των ηχογραφήσεων, που είναι πολύ λίγες-δυστυχώς. Είναι κρίμα! Γιατί πάντα τα σχόλια κάτω από την ηχογράφηση ήταν: «πώς δεν ξέραμε αυτόν τον συνθέτη!» ή «Είναι καταπληκτικό που γνωρίσαμε αυτό τον άνθρωπο που τον ξέραμε μόνο από τον τίτλο των Παραλλαγών Goldberg» κ.ά. Έχουν εκδοθεί κάποιες σονάτες μουσικής δωματίου. Μία από αυτές θα την παίξουμε στην συναυλία. Στο πρόγραμμα επίσης θα συμπεριληφθεί και το πολύ ενδιαφέρον, κατά την άποψή μου, Πρελούδιο και φούγκα σε φα ελάσσονα για σόλο τσέμπαλο. 

T.B. Στο μύθο γύρω από την αφορμή γέννησης του έργου παραλλαγές Goldberg, λέγεται ότι ο Bach το είχε αφιερώσει στον Κόμη Keyserling. Ποια είναι η δική σας υπόθεση; Νομίζετε ισχύει ή δεν ισχύει ο μύθος;

Κατερίνα Κτώνα: Είναι πολύ ωραίος ο μύθος! Δεν μας κάνει κακό! Αλλά έχουν επιφυλάξεις όλοι αυτοί οι ισχυρισμοί. Εγώ δεν στάθηκα τόσο στο μύθο, αλλά περισσότερο στην ουσία του έργου των Παραλλαγών Goldberg. Eίναι πολύ δύσκολο να μιλήσει κανείς για εποχές στις οποίες δεν υπήρχε μεγάλη καταγραφή στοιχείων. Οι πληροφορίες μεταδίδονταν από στόμα σε στόμα.  Έπειτα σε μια βιογραφία που γράφεται ύστερα από 50 χρόνια και από κάποιον ένθερμο οπαδό του Bach, πάντοτε υπάρχουν στοιχεία αμφισβήτησης. Εδώ έχει αμφισβητηθεί το Χρονικό της Άννας Μαγδαληνής Bach. Αυτό το μικρό βιβλίο. Ακριβέστερα, όχι μόνο έχει αμφισβητηθεί, αλλά ξέρουμε τώρα πλέον οτι το έγραψε η αγγλίδα συγγραφέας Esther Meynell το 1925. Αυτό είναι βέβαια αντικείμενο μιας άλλης συζήτησης.

T.B. Σε τι συμπεράσματα έχετε οδηγηθεί βάσει της έρευνάς σας;

Κατερίνα Κτώνα: Ο Bach τελείωσε τις παραλλαγές Goldberg κατά το 1741 και αμέσως τις εξέδωσε στην Νυρεμβέργη, στον γνωστό του εκδότη Balthasar Schmid. Βέβαια στον τίτλο δεν αναφέρεται ότι το έργο ήταν παραγγελία του Κόμη Hermann Karl von Keyserling (1697-1764), (Κάιζερλινγκ), ο οποίος υπέφερε από αυπνίες, και ανέθεσε στον Bach να γράψει μία σύνθεση, για να την παίζει ο τσεμπαλίστας του, ο νεαρός τότε Goldberg, με σκοπό να του απαλύνει τις αυπνίες. Αυτός είναι ο μύθος. Βέβαια, δεν υπάρχει μύθος χωρίς κάποια δόση αλήθειας. Γιατί διασταύρωσα τα στοιχεία και επιβεβαίωσα ότι ο Κόμης ήταν υπαρκτό πρόσωπο. Ήταν πράγματι φιλόμουσος και  είχε στην αυλή του τον Goldberg ως μουσικό. Στη Γερμανία ο  Keyserling, ως Ρώσος Πρέσβης, επισκεπτόταν πάρα πολύ συχνά τη Δρέσδη. Εκεί γνώρισε τον Bach και αναπτύχθηκε μεταξύ τους μια φιλία. Έτσι, σε ένα επόμενο ταξίδι του, είχε φέρει τον μικρό Goldberg, που τότε ήταν  περίπου 13 ετών, τον οποίο γνώρισε  στον Bach και τον παρακάλεσε να τον αναλάβει ως μαθητή. 
Ο Goldberg έγινε λοιπόν μαθητής  του J.S.Bach, καθώς και του γιου του, του Wilhelm Friedemann Bach. Τώρα το πώς προέκυψε το όνομα στις παραλλαγές, δεν το ξέρουμε. Αλλά την όλη ιστορία την αναφέρει ένας γερμανός μουσικολόγος, ο Φόρκελ (Johann Nikolaus Forkel), βιογράφος του Bach, πενήντα χρόνια από τον θάνατο του συνθέτη. Ο Φόρκελ, ήταν παθιασμένος με τον Bach και τη μουσική του και πολύ συναισθηματικά φορτισμένος όταν αυτή η ιστορία με τον Goldberg, κυκλοφορούσε στους μουσικούς κύκλους. Βέβαια, είναι απίθανο ο Bach να προόριζε γι΄αυτόν την ερμηνεία του έργου, στην ηλικία μόλις των 13 ετών! Aπό την άλλη, ο Goldberg ήταν δεξιοτέχνης. Τα «παιδιά θαύματα» υπήρχαν πάντα, έτσι δεν είναι; Ένα ακόμη στοιχείο που μας προβληματίζει, είναι ότι το έργο αυτό στον τίτλο δεν έχει αφιέρωση. Γνωρίζουμε ότι, συνήθως υπήρχε αφιέρωση προς τον Ευγενή, ο οποίος έδινε τα χρήματα. Σύμφωνα με τον μύθο, ο Bach είχε πληρωθεί πάρα πολύ καλά! 100 χρυσά Λουδοβίκεια, τα οποία αντιστοιχούσαν στο μισθό ενός έτους! Σε ό,τι με αφορά, στην μελέτη που έκανα, δεν στάθηκα πάρα πολύ σε αυτά. Ο μύθος είναι γλαφυρός, είναι ωραίος, αλλά έχει δευτερεύουσα σημασία. Σημασία έχει να δούμε ποιος ήταν ο συνθέτης Goldberg και να ακούσουμε τα έργα του για πρώτη φορά στην Ελλάδα. Είναι ένα ειδικό θέμα και ομολογώ ότι δεν ξέρω αν θα ενδιαφέρει μόνο τους μουσικολόγους, αλλά πιστεύω να ενδιαφέρει και τους μουσικόφιλους, γιατί το έργο Παραλλαγές Goldberg δεν έχει ξεφύγει από κανέναν μουσικόφιλο. Δεν είναι στενά μουσικολογική η έρευνά μου. Θέλω να πιστεύω ότι και οι μουσικόφιλοι θα ενδιαφερθούν γι΄αυτό το έργο.

T.B. Ποια έργα  του Goldberg πρόκειται να ερμηνευτούν στην επικείμενη συναυλία και ποιοι οι συντελεστές της;

Κατερίνα Κτώνα: Θα παρουσιάσουμε έργα για σόλο τσέμπαλο, έργα μουσικής δωματίου για δυο βιολιά και τσέμπαλο κοντίνουο, καθώς και δυο χορωδιακά έργα: έναν ψαλμό και μια Καντάτα.

 

Τ.Β. Υπάρχει περίπτωση αυτά τα έργα, ο Ψαλμός και η Καντάτα, να μην έχουν γραφεί από τον Goldberg, αλλά από κάποιον από τους γιους του Bach; Ποιες είναι οι κοινές αναλογίες στο συνθετικό  έργο του Goldberg με του δασκάλου του, J.S. Bach;

Κατερίνα Κτώνα: όχι! Ισχύει ακριβώς το αντίθετο! Τα έργα είναι σίγουρα του Goldberg, διότι τα χορωδιακά του έργα ακολουθούν το στυλ του J.S.Bach. Κανένας από τους γιους του, από όσο ξέρω, δεν είχε γράψει σε αυτό το στυλ. Είχαν αποκοπεί οι γιοί του από το στυλ γραφής του J.S.Bach! Εκείνοι συνέθεταν στο στυλ  “Sturm und drang”, το ανατρεπτικό ύφος που ήρθε σε σύγκρουση με το αυστηρό ύφος του μπαρόκ, το προκλασικό ύφος, που προετοίμασε την Κλασική εποχή. Επίσης υπάρχει άλλο ένα στοιχείο που μας πιστοποιεί το ότι τα έργα ήταν πράγματι του Goldberg. O ίδιος ο Bach διηύθυνε τα χορωδιακά έργα του μαθητή του στην Εκκλησία του Αγίου Θωμά στη Λειψία, στο πλαίσιο των εκδηλώσεων του Collegium Musicum. Τα έργα του για τσέμπαλο αντιθέτως, επειδή ήταν και μαθητής του Wilhelm Friedemann Bach, έχουν τη σφραγίδα της νέας μουσικής γραφής, η οποία θυμίζει Carl Philipp Emanuel Bach και Wilhelm Friedemann Bach. Δεν νομίζω λοιπόν ότι κάποιος από την οικογένεια Bach θα έβαζε την υπογραφή του σε ένα έργο του μαθητή του! Είχαν «ήθος» οι Bach! Όμως,παρ’όλα αυτά, υπάρχει ένα έργο του J.S. Bach, που μετά από έρευνα αποδόθηκε στον Goldberg και είναι ένα έργο μουσικής δωματίου. Ήταν χρόνια τώρα στον κατάλογο έργων Bach σαν Σονάτα σε ντο μείζονα BWV 1037 και μετά μαθαίνουμε ότι τελικά ανήκει στον Goldberg! Το έχουν διορθώσει τόσο στα βιβλία, όσο και στα αρχεία. Είναι πολύ ενδιαφέρον και όταν το ακούσει κανείς νιώθει ένα δέος. Είναι σαν να ακούς Bach! Αλλά και τις Καντάτες του Goldberg μόλις τις ακούσεις νομίζεις ότι ακούς Bach. Βέβαια, εάν οι Καντάτες αυτές είχαν την σφραγίδα του Bach, θα είχαν άλλη ανάπτυξη και μέγεθος. Προς Θεού δεν θέλουμε να κάνουμε σύγκριση. Άλλωστε δεν έχει νόημα. Ο μαθητής πάντα επηρρεάζεται από την τέχνη του δασκάλου του.

T.B. Με βάση την έρευνά σας, εντοπίσατε στοιχεία αναφορικά με την προσωπικότητα του Goldberg;

Κατερίνα Κτώνα: Ο συνθέτης και μουσικοκριτικός Friedridh Reichard (Φρίντριχ Ράινχαρντ, 1752-1814)  έγραψε τη βιογραφία του Goldberg  γύρω στα 1800. Σύμφωνα με τον Ράινχαρντ, ο Goldberg είχε έναν ιδιαίτερα μελαγχολικό και επίμονα εκκεντρικό χαρακτήρα, ο οποίος θα μπορούσε ταυτόχρονα να προσφέρει τη φιλία του ή να την αρνηθεί.  Προφανώς ήταν κυκλοθυμικός χαρακτήρας. Αυτό εξηγεί το γεγονός, ότι επειδή ήταν ένα παιδί-θαύμα με πολλά χαρίσματα, είχε και ιδιόρρυθμο χαρακτήρα. Μαθαίνουμε ότι είχε σκίσει παρτιτούρες του, που προφανώς θα μας ήταν χρήσιμο να τις μελετήσουμε. Αυτά τα λίγα που μας έμειναν όμως, αποκαλύπτουν ότι έχει γράψει, εκτός άλλων, και κονσέρτα για τσέμπαλο και ορχήστρα, τα οποία είναι ιδιαίτερα απαιτητικά και  μεγάλα σε χρονική διάρκεια. Τα κονσέρτα για τσέμπαλο και τα έργα του μουσικής δωματίου, έχουν την σφραγίδα του Wilhelm Friedemann Bach και της νεωτεριστικής-θα λέγαμε-γραφής. Είναι πάρα πολύ ενδιαφέρον ότι ένας άνθρωπος που γεννήθηκε κοντά στους γιους του Bach, σε μια εποχή που άρχιζε να αλλάζει ύφος, στα πρώτα του έργα, να έχει επηρεαστεί πάρα πολύ από το δάσκαλό του. Θα πρέπει να τον θαύμαζε και να είχε συγκινηθεί πολύ από αυτόν. Και ποιος δεν θα ένοιωθε έτσι κοντά στον μεγάλο Κάντορα! Αντιθέτως, οι γιοί του Bach, ακούγοντας κάθε μέρα τον πατέρα- Bach, φυσιολογικό είναι να θέλανε να κάνουν κάτι διαφορετικό. Ήταν και η εποχή μεταβατική, όπως είπαμε. Αρχή κλασικισμού.

 

T.B. Πιστεύετε ότι αν δεν είχε χαθεί τόσο νέος ο Goldberg, θα είχε διαδραματίσει καθοριστικό ρόλο στην ιστορία της μουσικής;

Κατερίνα Κτώνα: Πιστεύω πως ναι. Βέβαια ο κυκλοθυμικός του χαρακτήρας θα μπορούσε να τον είχε οδηγήσει σε άλλες εκπλήξεις για μας! Δηλαδή, θα μπορούσε ακόμη και να σταματούσε να γράφει! Δεν ξέρουμε. Δυστυχώς έχουμε πολύ λίγες πληροφορίες για την ζωή του. Από τα λίγα που γνωρίζουμε είναι ότι, προς το τέλος της ζωής του, είχε μπει στην ορχήστρα του πρώτου γερμανού υπουργού της Αυλής της Δρέσδης, όπου και παρέμεινε μέχρι το τέλος. Θα άξιζε να αναφερθούμε  λίγο και στα παιδικά του χρόνια τώρα. Ο Goldberg ήταν γιος ενός μουσικού και κατασκευαστή μουσικών οργάνων, του Johann Goldberg, κατασκευαστού βιολιών από την Orunia, και της Concordia Renata Witting. Δείγματα της δουλειάς του υπάρχουν σε μουσεία του Βερολίνου (Μουσείο μουσικών οργάνων), στην Κολονία (Μουσείο της ιστορίας της τέχνης) κ.ά. Ο μικρός Gottlieb, που γεννήθηκε στο Danzig (Gdansk το 1727) στην Πολωνία, μεγάλωσε σε ένα μουσικό περιβάλλον. Πέθανε στην ηλικία των 29 ετών το 1756 από φυματίωση. Αν ζούσε παραπάνω, θα μπορούσε να είχε γράψει σπουδαία έργα ή και να μην είχε γράψει. Δεν μπορούμε να οδηγηθούμε σε ασφαλές συμπέρασμα, επειδή ο ίδιος ήταν μία ιδιόρρυθμη προσωπικότητα.

 

T.B. Ένα έργο που γράφτηκε τον 18^ο αιώνα αντανακλά τις συνθήκες της εποχής στο πλαίσιο της οποίας αναδύθηκε. Με ποιο τρόπο νομίζετε ότι μπορεί να «συνομιλήσει» με τον σύγχρονο μουσικό και να  αγγίζει τον  μουσικόφιλο του  21^ο αιώνα;

Κατερίνα Κτώνα: Γενικά η μουσική μπαρόκ διεγείρει τα συναισθήματα του ανθρώπου. Ο ορισμός Affetti αποδίδει πολύ εύστοχα την ιδιότητα της μπαρόκ μουσικής. Σκοπό είχε να κεντρίσει τον συναισθηματικό κόσμο του ατόμου, γι΄αυτό στην μουσική αυτή παρατηρούμε ακραία συναισθήματα, έντονο πάθος, είτε αυτό είναι ερωτικό, είτε μίσος, εκδικητικό κτλ Μην πάμε μακριά, ας δούμε στις όπερες του Χέντελ για παράδειγμα, όπου το λιμπρέτο αναφέρεται πάντα σε ιστορίες αγάπης, μίσους, ανεκπλήρωτων πόθων κτλ.(Agrippina,Orlando). Σε ό,τι αφορά στη συνθετική γραφή, είναι πολύ εύκολο να την προσεγγίσει ένα «σημερινό αυτί». Μάλιστα, η ένδειξη είναι ότι ο κόσμος αρέσκεται να ακούει μουσική μπαρόκ, είτε είναι γνώστης, είτε μη. Γιατί η μουσική Μπαρόκ, αν και η χρονικά ανήκει στον 17-18 αιώνα, έχει μια δομή στη φράση και γενικά μία δομή στην συγχορδία που δεν είναι ξένη προς το αυτί του σύγχρονου φιλότεχνου. Απόδειξη είναι ότι η μουσική μπαρόκ στην Ελλάδα έχει εδώ και μια δεκαετία ανθίσει. Βλέπουμε μια στροφή προς την Παλαιά Μουσική. Διοργανώνονται Φεστιβάλ, συναυλίες. Οι μπαρόκ ορχήστρες πλέον παίζουν σε όργανα- αντίγραφα εποχής. Επίσης, είναι  πολύ σημαντικό ότι στην Ελλάδα πολλά παιδιά επέστρεψαν από το εξωτερικό  έχοντας ειδικευτεί στη μπαρόκ μουσική.

 

T.B. Στη συναυλία σας θα ερμηνευτεί σε πρώτη πανελλήνια εκτέλεση το έργο με τίτλο: «14 κανόνες πάνω στις 8 πρώτες νότες του μπάσου της Άριας από τις «Παραλλαγές Goldberg». Συλλέγοντας πληροφορίες για το έργο, αποδεικνύετε ότι οι  κανόνες είναι 14 με βάση ένα μαθηματικό συλλογισμό. Θα θέλατε να τον εξηγήσετε, δίνοντάς μας παράλληλα ό,τι άλλα στοιχεία για το έργο κρίνετε ως σημαντικά;

Κατερίνα Κτώνα: Ο Bach έγραψε τις παραλλαγές Goldberg και τις εξέδωσε στην Νυρεμβέργη. Η αυθεντική παρτιτούρα τους όμως έχει χαθεί. Το 1975 βρέθηκε από τον μουσικολόγο Olivie Alain στο Στρασβούργο ένα αντίγραφο των Παραλλαγών με ιδιόχειρες σημειώσεις του Bach και διορθώσεις. Φυλάσσεται στη βιβλιοθήκη του Παρισιού. Τώρα, το ενδιαφέρον σε αυτή την παρτιτούρα που βρέθηκε, είναι ότι η τελευταία σελίδα έχει μια ιδιόχειρη σύνθεση από τον Bach, η οποία λέγεται: «14 κανόνες πάνω στις 8 πρώτες νότες του μπάσου της προηγούμενης Άριας από τις «Παραλλαγές Goldberg». Είναι 14 Κανόνες. Πιθανώς να διερωτηθούμε: Γιατί ο αριθμός 14 και όχι 15 ή 10. Όπως είναι γνωστό, ο Bach, μας έχει συνηθίσει σε μαθηματικούς συνδυασμούς που αφορούν σε συσχετισμούς νοτών, αριθμών και λέξεων. Στην συγκεκριμένη περίπτωση, το επίθετο BACH, εάν ανατρέξουμε στην γερμανική ονομασία των φθόγγων, το B= b(σι ύφεση), το A=a(λα), το C=c(ντο) και το H=h(σι φυσικό). Τώρα, σύμφωνα με το γερμανικό αλφάβητο, το b=2, το a=1, το c=3 και το h=8. Εάν προσθέσουμε τους αριθμούς αυτούς, 2+1+3+8=14!  Οι Κανόνες λοιπόν είναι 14.  Δεν είναι τυχαίο ότι σε έναν από τους κανόνες στο έργο «Μουσική Προσφορά», υπάρχει μία ένδειξη στα λατινικά «Quaerendo, invenietis», που θα πεί: «Αναζητείστε, ψάξτε και θα βρείτε!» Αυτό μας θυμίζει την αναφορά του Ευαγγελίου στην επί του όρους ομιλία.

Τ.Β. Πρόκειται για ένα «δύσκολο» έργο;

Κατερίνα Κτώνα: ΟΙ 14 Κανόνες είναι ένα αντιστικτικό έργο και περιέχει κάθε είδος της μορφής του Κανόνα δηλ. απλός, σε αντιστροφή, καρκινικός, καθρέπτης, κ.λ.π. Δεν είναι καθόλου δύσκολο, ή δυσνόητο έργο. Αντιθέτως, είναι πάρα πολύ χαριτωμένο, δεν διαρκεί πολύ και η εναλλαγή από τον ένα Κανόνα στον άλλο, παρουσιάζει πολύ μεγάλο ενδιαφέρον. Το έργο είναι γραμμένο για δυο τσέμπαλα. Συνηθίζεται όμως να ερμηνεύεται και από σύνολο εγχόρδων. Στη συγκεκριμένη συναυλία θα το παίξουμε με έγχορδα και τσέμπαλο. Θα είναι δυο βιολιά, μια βιόλα, βιολοντσέλο, κοντραμπάσο και τσέμπαλο. Τα όργανα θα εναλλάσσονται ανάλογα με το ύψος που είναι γραμμένη η φωνή. Ο Bach σε ορισμένες συνθέσεις του δεν διευκρίνιζε για ποια όργανα προορίζονταν. Συνήθως τα έγραφε για πληκτροφόρα, αλλά άφηνε στον εκτελεστή την δυνατότητα να λειτουργήσει με την φαντασία του ως προς τα όργανα που θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει σαν εναλλακτική λύση. Το έργο ερμηνεύεται σε πρώτη Πανελλήνια εκτέλεση. Στο εξωτερικό έχει παρουσιαστεί με κουαρτέτο εγχόρδων και τσέμπαλο. Στην συναυλία μας, θα ακολουθήσουμε αυτή την εκδοχή. Το τέλος του έργου, αποτελεί έκπληξη που θα ήθελα να μην την αποκαλύψω. Οι μουσικοί που θα παίξουν είναι: Έφη Χριστοδούλου και Γιώργος Περιστέρης, βιολί, Ίντριτ Χαφίζι, βιόλα, Κωστής Θέος, τσέλο, Γιώργος Αρνής, κοντραμπάσο και εγώ, τσέμπαλο.

T.B. Στο πλαίσιο της διδασκαλίας τσέμπαλου, διδάσκετε συνθέσεις Goldberg;

Κατερίνα Κτώνα: όχι ακόμη. Επειδή ήμουν στο στάδιο έρευνας και θέλω να κλείσω το κεφάλαιο αυτό και μετά να το παρουσιάσω στους μαθητές μου.

 

T.B. Συγκαταλέγεστε ανάμεσα στους λίγους σολίστ τσέμπαλου στη χώρα μας. Θεσμικά και από άποψη συνθηκών διδασκαλίας, πιστεύετε ότι το τσέμπαλο έχει τη θέση που του αξίζει;

Κατερίνα Κτώνα: Όταν πρωτογύρισα από τη Γερμανία, ασχολούμασταν με το τσέμπαλο η Μαργαρίτα Δαλμάτη και εγώ. Σιγά-σιγά, το τσέμπαλο άρχισε να διδάσκεται στα ωδεία. Πλέον είναι κατοχυρωμένο θεσμικά, εδώ και περίπου 10-15 χρόνια. Όπως συνέβαινε και με την κιθάρα, αρχικά υπήρχε πρόβλημα. Η μισή Ελλάδα έπαιζε κιθάρα και δεν ήταν θεσμικά κατοχυρωμένο το όργανο αυτό. Βέβαια, ο μαθητής τσέμπαλου, καλό είναι να έχει πιανιστικές γνώσεις και στη συνέχεια  θα δει τι θα κρατήσει από την πιανιστική τεχνική και τι όχι. Εμένα με βοήθησε πάρα πολύ το πιάνο, όχι μόνο από άποψη τεχνικής, αλλά και μουσικά. Όταν έπλαθα τον ήχο μου στο πιάνο, θυμάμαι την, εξαίρετη δασκάλα μου, Φοίβη Βάλληνδα, η οποία μου έλεγε: «εδώ θα παίξεις και θα μιμηθείς το φλάουτο! Θα βρεις τον τρόπο! Εδώ είναι κλαρινέτο! Εδώ βιολοντσέλο!» Η ενασχόλησή μου με αυτό τον τομέα, να πλάθω και να παράγω ήχο μιμούμενη άλλα όργανα,  με βοήθησε στην εκφραστική πλευρά. Γιατί το τσέμπαλο είναι ένα «αχάριστο» όργανο. Δεν μπορούμε να χρωματίσουμε τον ήχο, δηλαδή ό,τι παίξουμε, αυτό είναι. Δεν έχει πεντάλ. Θέλει τα δάκτυλα να έχουν ευκρίνεια, να  μην βοηθιούνται  από άλλους μηχανισμούς. Με βοήθησε όμως η άποψη ότι παίζοντας τσέμπαλο να έχω στο μυαλό μου να ανατρέξω σε κάποιον ήχο άλλου οργάνου. Αυτό θέλει εξάσκηση κάποιες…. δεκαετίες! Είναι δύσκολο όργανο… Συνήθως ξεκινούν τσέμπαλο μαθητές από τη Μέση Σχολή του πιάνου. Θεωρείται ως ειδικότητα. Θα μπορούσε όμως και κάποιο παιδάκι να αρχίσει κατευθείαν. Αλλά ποιο παιδί σήμερα 5-6 ετών θα πει: «θέλω να μάθω τσέμπαλο»… Αυτή είναι μια από τις βασικές διαφορές του 18^ου από τον 20^ο αιώνα. Διότι τότε, το τσέμπαλο ήταν το πιάνο της εποχής. Επίσης, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η φιλολογία του τσέμπαλου είναι περιορισμένη. Παίζεις μόνο έργα μπαρόκ εποχής και λίγο Μοzart, ενώ στο πιάνο, το φάσμα είναι πολύ ευρύ. Στη Ρομαντική εποχή ξεχάστηκε το τσέμπαλο, δεν υπήρχε. Αντικαταστάθηκε από το πιάνο. Στη σύγχρονη εποχή, τον 20^ο αιώνα, η Πολωνή τσεμπαλίστα Βάντα Λαντόφσκα, το έφερε ξανά στην επιφάνεια. Έτσι, συνθέτες όπως φέρ’ εἰπεῖν, ο Λίγκετι, (György Sándor Ligeti,) ή ο Φρανσίς Πουλένκ, (Francis Poulenc) συνέθεσαν για τσέμπαλο. Επίσης, μην ξεχνάμε την περίπτωση του Ξενάκη, που έχει γράψει ένα πολύ δύσκολο έργο για τσέμπαλο και κρουστά, το οποίο έχει ερμηνεύσει η εξαίρετη τσεμπαλίστα Elisabeth Chojnacka. Ομολογώ ότι έχω παίξει κάποια έργα σύγχρονης μουσικής. Αλλά πρέπει να επιλέξεις.

 

T.B. Έχω την αίσθηση, ότι τα τελευταία χρόνια γίνεται μια κάποια στροφή προς την Παλαιά Μουσική. Ως μουσικός που ανήκετε σε αυτό το χώρο, θα θέλατε να κάνετε κάποια πρόταση για περαιτέρω θεσμική κατοχύρωση και ανάδειξή της;

Κατερίνα Κτώνα: Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται κίνηση διάδοσης της παλαιάς μουσικής μέσα από σεμινάρια, κυρίως στα Ωδεία. Θα μπορούσε να θεσπισθεί σε τακτική βάση ένα Φεστιβάλ αποκλειστικά Παλαιάς Μουσικής, το οποίο θα περιλαμβάνει τα πάντα: μουσική δωματίου, διαλέξεις, προβολές, σεμινάρια, ανταλλαγές με ξένους μουσικούς καθώς και συμπράξεις  κτλ. Το ελληνικό μουσικό δυναμικό είναι πλέον πολύ αξιόλογο και έτοιμο για κάτι ανάλογο. Το οικονομικό δυναμικό είναι το πρόβλημα, νομίζω.

 

Τ.Β. Προσφάτως, ερμηνεύσατε το έργο “Mattina Luminosa” (Φωτεινό Πρωϊνο) του Κώστα Γρηγορέα σε διασκευή για τσέμπαλο. Θα θέλατε να μας μιλήσετε γι΄αυτή τη συνεργασία και εάν νομίζετε ότι θα σας ενδιέφερε κάποια στροφή προς την ερμηνεία έργου Ελλήνων συνθετών;

Κατερίνα Κτώνα: Στην περίπτωση των έργων του κ. Γρηγορέα,  τη συνεργασία την ευχαριστήθηκα πάρα πολύ! Μάλιστα, προέκυψε εντελώς αναπάντεχα όταν έλαβα ένα e-mail από τον κ. Γρηγορέα, ο οποίος μας ανακοίνωνε δυο έργα του:
«Mattina Luminosa» και «Aθώα Σουίτα», που είχε γράψει για κιθάρα. Μόλις τα άκουσα, ενθουσιάστηκα! Ομολογώ, ότι  δεν τον ήξερα προσωπικά, μου ήταν γνωστός, λόγω της ιδιότητάς του, της φήμης και του ταλέντου του. Δεν έτυχε όμως να συναντηθούμε ποτέ! Μόλις άκουσα το συγκεκριμένο έργο, σκέφτηκα: «τι ωραίο! Αυτό θα ταίριαζε στο τσέμπαλο!» Αλλά δεν τόλμησα να το προτείνω… Ώσπου έλαβα μια απάντησή του, όπου μου ανέφερε: «εγώ είχα στο μυαλό μου το τσέμπαλο όταν τα έγραφα». Αυτό ήταν καταπληκτικό! Έτσι ξεκίνησε μια αλληλογραφία και ακολούθησε συνάντηση, όπου μεταγράψαμε μαζί το έργο, του έδωσα κάποιες πληροφορίες για το τσέμπαλο και έγινε έτσι μια πολύ αξιόλογη συνεργασία! Ως προς το δεύτερο σκέλος της ερώτησής σας, βεβαίως και θα ήθελα να ερμηνεύσω και έργα Ελλήνων συνθετών. Για παράδειγμα έχω παίξει έργα του Λ.Ζώρα, του Γ.Κουμεντάκη, καθώς και έργα του Έλληνα συνθέτη Δίωνος Αρύβα, βασισμένα πάνω σε βυζαντινά θέματα του υμνωδού Πέτρου Λαμπαδάριου του Λακεδαιμονίου (18ος αιώνας). Σε αυτή την περίπτωση, είχαμε συνεργαστεί με τον συνθέτη, ο οποίος δυστυχώς δεν είναι πλέον εν ζωή. Είχε έρθει τότε να δει το τσέμπαλο,  να μελετήσει πώς θα προσαρμόσει τη σύνθεσή του στις ιδιαιτερότητες του εν λόγω οργάνου. Κάθε όργανο πρέπει να το σεβόμαστε και να προσπαθούμε να το αναδείξουμε.

 

T.B. Ποια είναι τα επόμενα καλλιτεχνικά σας σχέδια;

Κατερίνα Κτώνα: Ασχολήθηκα εδώ και τρία χρόνια με κάτι σπάνιο, κατά την άποψή μου. Ήξερα ότι στο Μοντρεάλ υπάρχει μεγάλο ενδιαφέρον για την μπαρόκ μουσική και έτσι ξεκίνησα να βρω πληροφορίες αναφορικά με το αν οι μετανάστες που έφυγαν από την Ευρώπη την εποχή Μπαρόκ και πήγαν στο Μοντρεάλ, πήραν μαζί τους και τη μουσική τους. Χάρη στις δυνατότητες του διαδικτύου, «ανακάλυψα» ότι υπάρχει το  Livre d’orgue de Montréal. Το έφερε από τη Γαλλία κάποιος Σουλπικιανός Μοναχός, τον 18^ο αιώνα, όταν τον μετέθεσαν στο Μοντρεάλ. Εκεί, άρχισε να διδάσκει το Εκκλησιαστικό Όργανο μέσα στην Εκκλησία. Είναι ο πρώτος που εγκαθίδρυσε τη μουσική μπαρόκ στο Μοντρεάλ.   Παρουσίασα  τις συνθέσεις αυτού του βιβλίου με τη βοήθεια της Οργανίστας, Ελένης Κεβεντζίδου. Η συναυλία είχε γίνει το 2017 στην Αγγλικανική Εκκλησία. Έπαιξα ορισμένα κομμάτια, τα διασκεύασα, για τσέμπαλο και μικρό ορχηστρικό σύνολο. Δεν ήταν δική μου  «αυθαιρεσία» το να το μετατρέψω σε αυτή τη διάταξη. Διαπίστωσα, ότι ορισμένες σελίδες θα ταίριαζαν πολύ στο φλάουτο με ράμφος και κοντίνουο. Αργότερα, πληροφορήθηκα  ότι  στο Μόντρεαλ είχαν κάνει το ίδιο! Συγκινήθηκα αφάνταστα! Εδώ στη μικρή μας Αθήνα, κάναμε κάτι αντίστοιχο! Η συναυλία αυτή πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο των εκδηλώσεων της «Γαλλοφωνίας», που διοργανώνει κάθε χρόνο το Γαλλικό Ινστιτούτο. Μάλιστα, ενδιαφέρθηκαν και από το Μόντρεαλ. Δυστυχώς δεν μπόρεσαν να έρθουν, αλλά μου στείλανε να διαβάσω χαιρετισμό της ερευνήτριας που ανακάλυψε αυτό το βιβλίο. Γιατί πρέπει να υπογραμμισθεί, ότι και το βιβλίο προσφάτως ανακαλύφθηκε….Τα επόμενα σχέδιά μου αφορούν έρευνα γύρω από το μπαρόκ στη Λατινική Αμερική. Γνωρίζω ότι υπήρχε μετάβαση της Ευρωπαϊκής κουλτούρας στην Αμερική, μέσω των ιεραποστόλων. Ίσως μου γεννήθηκε το ενδιαφέρον, από ένα έργο κινηματογραφικό “The Mission” (H αποστολή), που τη μουσική έχει γράψει ο Ennio Morricone. Ένα από τα μουσικά θέματα είναι βασισμένο πάνω στη σύνθεση του Ιταλού  συνθέτη του μπαρόκ, Domenico Zipoli (1688 –1726), ο οποίος είχε πάει στην Αργεντινή με την ιεραποστολή και δίδαξε μουσική μπαρόκ στους αυτόχθονες της χώρας αυτής. Σε αυτόν τον συνθέτη, θα εστιάσω το ενδιαφέρον μου.

Τ.Β. Θα θέλατε να προσθέσετε κάτι άλλο και δεν σας έδωσα την ευκαιρία;

Κατερίνα Κτώνα: Θα ήθελα να προσκαλέσω στη συναυλία της 31^ης Μαϊου, εκτός των άλλων φίλων της μπαρόκ μουσικής, τους καθηγητές και τους μαθητές των  ωδείων, ώστε να γίνει γνωστή η μουσική του Johann Gottlieb Goldberg.

Πηγή