3o Διεθνές Συνέδριο: «Γραμματισμός και Σύγχρονη Κοινωνία: Ταυτότητες, Κείμενα, Θεσμοί»
Conference Paper: Πολυτροπικός γραμματισμός στην εκπαίδευση μέσα από μουσικά βίντεο της δημοφιλούς μουσικής
Μαίη Κοκκίδου Εντεταλμένη λέκτορας, Ε.U.C.
Άση Κονδυλίδου Διδακτορική φοιτήτρια, Ε.U.C.
Γιάννης Μυγδάνης Διδακτορικός φοιτητής, Ε.U.C.

Περίληψη
Τα βίντεο δημοφιλούς μουσικής αποτελούν μία σύνθετη μορφή κειμένου, με πολυσημικές αφηγήσεις. Η μουσική, οι στίχοι και οι εικόνες αποτελούν φορείς νοημάτων τόσο ως αυτόνομο υλικό όσο και μέσα από την αλληλεπίδρασή τους. Τα βίντεο μεταφέρουν πληροφορίες σε ένα πυκνό και περίπλοκο συνδυασμό οπτικών και ακουστικών κωδίκων οι οποίοι δίνουν τη δυνατότητα για αναγωγές, οριοθέτηση και αναπαραστάσεις εννοιών. Στο παρόν άρθρο παρουσιάζεται ένα μοντέλο ανάλυσης μουσικών βίντεο ως πρόταση για την ανάπτυξη πολυτροπικού γραμματισμού στην εκπαίδευση, το οποίο αντλεί στοιχεία από τα εργαλεία της σημειωτικής (κώδικες, συμβάσεις, πολυτροπικότητα, διακειμενικότητα). Ως παράδειγμα χρησιμοποιείται το μουσικό βίντεο Party like a Russian του τραγουδοποιού Robbie Williams. Η ανάπτυξη πολυτροπικού γραμματισμού στην εκπαίδευση μέσω της χρήσης μουσικών βίντεο αναμένεται να βοηθήσει τους μαθητές όχι μόνο να ερμηνεύουν και να δημιουργούν τα δικά τους βίντεο αλλά και να αποδομούν άλλα οπτικοακουστικά αντικείμενα της δημοφιλούς κουλτούρας καθώς και να προσεγγίζουν κριτικά ποικίλα κοινωνικά-πολιτικά θέματα της σύγχρονης ζωής.

Εισαγωγή
Τα μουσικά βίντεο δημοφιλούς μουσικής αποτελούν μία εξαιρετικά σύνθετη μορφή κειμένου, με πολυσημικές αφηγήσεις. Η μουσική, οι στίχοι και οι εικόνες αποτελούν φορείς νοημάτων τόσο ως αυτόνομο υλικό όσο και μέσα από την αλληλεπίδραση των συστημάτων του βίντεο. Η ανάλυση και ερμηνεία τους θεωρείται μία απαιτητική σημειωτική πράξη, καθώς μεταφέρουν πληροφορίες σε ένα πυκνό και περίπλοκο συνδυασμό οπτικών και μουσικών κωδίκων που δίνουν τη δυνατότητα για αναγωγές, οριοθέτηση και αναπαραστάσεις εννοιών. Η ανάλυση μουσικών βίντεο μπορεί να συνεισφέρει στην ανάπτυξη πολυτροπικού γραμματισμού στις εκπαιδευτικές διαδικασίες (Κοκκίδου, 2019). Μέσα από αυτήν, οι μαθητές θα μπορούν να ερμηνεύουν και να δημιουργούν βίντεο, θα καταστούν ικανοί να αποδομούν οπτικοακουστικά αντικείμενα της δημοφιλούς κουλτούρας καθώς και να προσεγγίζουν κριτικά, ποικίλα κοινωνικά-πολιτικά θέματα της σύγχρονης ζωής. Στην παρούσα εισήγηση, προσεγγίζεται ένα μοντέλο ανάλυσης μουσικών βίντεο δημοφιλούς μουσικής ως πρόταση για την ανάπτυξη πολυτροπικού γραμματισμού στην εκπαίδευση, βασισμένο στο μοντέλο της Κοκκίδου (2019) που αξιοποιεί τα εργαλεία της σημειωτικής (κώδικες, πολυτροπικότητα, συμβάσεις και διακειμενικότητα). Ως παράδειγμα χρησιμοποιείται το μουσικό βίντεο Party like a Russian του τραγουδοποιού Robbie Williams που επιλέχτηκε για τον πλούτο των οπτικών και μουσικών κωδίκων, για τις πολιτισμικές του αναπαραστάσεις, για το ενδιαφέρον των διακειμενικών αναφορών, και για τον τρόπο χρησιμοποιεί την τεχνική της παρωδίας στη συνομιλία με στοιχεία της ‘υψηλής’ κουλτούρας.

Πολυτροπικότητα και ψηφιακοί-πολυτροπικοί γραμματισμοί
Η αντίληψη και κατανόηση του περιβάλλοντος πραγματοποιείται με πλήθος τρόπων. Χειρονομίες, εκφράσεις προσώπου, ήχοι, οπτικές, απτικές και οσφρητικές πληροφορίες αποτελούν μόνο μερικά παραδείγματα όπου κάθε τρόπος συνεισφέρει στην κατανόηση ενός μηνύματος και τη δόμηση του νοήματος, με διαφορετικές γνωστικές και συναισθηματικές συνέπειες (Jewitt, 2008). Η πολυτροπική ανάλυση εξετάζει τη δημιουργία νοημάτων στα συστήματα των τρόπων, την πραγματική χρήση και τη μεταξύ τους αλληλεπίδραση, καθώς και το κοινωνικό-πολιτισμικό πλαίσιο εντός του οποίου λειτουργούν (Kress, 2010).

Η τεχνολογική εξέλιξη, και ειδικά τα διαδραστικά ψηφιακά-πολυτροπικά περιβάλλοντα, έχουν επιφέρει την ανάπτυξη νέων τρόπων επικοινωνίας (Jewitt, 2008). Η δόμηση του νοήματος στα ψηφιακά-πολυτροπικά κείμενα, όπως είναι και τα βίντεο δημοφιλούς μουσικής, διαφέρει σε σχέση με τα παραδοσιακά κείμενα, καθώς βασίζονται σε νέους κώδικες και συμβάσεις (Κοκκίδου, 2016). Για παράδειγμα, η ακρόαση ενός κομματιού δεν έχει την ίδια λειτουργία με την ακρόαση-θέαση του μουσικού βίντεο του ίδιου κομματιού. Οι σημερινοί μαθητές, γενικά, έρχονται καθημερινά σε επαφή με ψηφιακά-πολυτροπικά περιβάλλοντα που συνδυάζουν

Αναφορικά με τον γραμματισμό, ως έννοια έχει υποστεί πολλές αλλαγές στο πέρασμα των χρόνων, καθώς διαμορφώνεται από τις εξελίξεις στις ιδέες και τις αντιλήψεις των ανθρώπων. Εξελίσσεται συνεχώς και γίνεται αντιληπτός με διαφορετικό τρόπο ανάλογα με την εποχή και την κοινωνία (Κοκκίδου, 2016). Στο σύγχρονο ψηφιακό περιβάλλον είναι επιτακτική η ανάπτυξη μορφών γραμματισμών που συνδέονται με τις νέες τεχνολογίες.

Ο μουσικός γραμματισμός αρχικά επικεντρωνόταν στην ανάγνωση και γραφή του μουσικού ήχου, με στόχο την ανάπτυξη της εκτέλεσης, της ερμηνείας και της δεξιοτεχνίας. Ωστόσο, η μουσική έχει πολλές παραπάνω εκφάνσεις και οι μουσικές εμπειρίες, δεξιότητες και συμπεριφορές εξαρτώνται από τις ανάγκες της κάθε περίπτωσης. Η εποχή του μεταμοντερνισμού, επιβάλλει την ανάπτυξη νέων μουσικών γραμματισμών και τον μετασχηματισμό των ήδη υπαρχόντων σε ένα περιβάλλον πολυγραμματισμού (Κοκκίδου, 2016), λαμβάνοντας υπόψη τις κοινωνικές-πολιτικές-πολιτισμικές συνθήκες.

Οι διαστάσεις του μουσικού γραμματισμού θεωρούνται σήμερα ποίκιλες, πολύπλοκες και πολυτροπικές, συνδέοντας τις εμπειρίες μάθησης με την ατομική έκφραση, τη δόμηση της ταυτότητας του ατόμου, τα συστήματα αξιών και τη συμμετοχή στην πολιτισμική-κοινωνική ζωή (Barton, 2013). Στα σύγχρονα ψηφιακά περιβάλλοντα τα παιδιά βιώνουν τη μουσική πολυτροπικά μέσω μουσικών βίντεο, βιντεοπαιχνιδιών, τηλεοπτικών σειρών και διαφημίσεων, κινηματογραφικών ταινιών, εφαρμογών κινητών συσκευών κ.λπ. Δεδομένου ότι η ψηφιακή-πολυτροπική έκφραση και επικοινωνία αποτελεί τον κανόνα στην εποχή μας, η εκπαίδευση πρέπει να παρέχει στους μαθητές τα εργαλεία για την ανάλυση και ερμηνεία ψηφιακών-πολυτροπικών αντικειμένων στο πλαίσιο της ανάπτυξης πολυτροπικού γραμματισμού (Κοκκίδου, 2016).

Τα μουσικά βίντεο χαρακτηρίζονται από ένα συνδυασμό χαρακτηριστικών που τα καθιστούν ιδανικά για δραστηριότητες πολυτροπικού γραμματισμού. Ωστόσο, πολλοί εκπαιδευτικοί μπορεί να είναι αρνητικοί ή, δικαιολογημένα, να μην έχουν σκεφτεί τη χρήση μουσικών βίντεο λόγω του ερευνητικού κενού σχετικά με την εκπαιδευτική τους χρήση (McClain, 2016). Άλλη δυσκολία έγκειται στο γεγονός ότι η σχολική εκπαίδευση περιορίζεται στην ανάπτυξη δεξιοτήτων αποκωδικοποίησης και ερμηνείας μονοτροπικών κειμένων (Kress, 2010), ενώ η μελέτη των μουσικών βίντεο διαφέρει σημαντικά από αυτό το πρότυπο.

Παράδειγμα ανάλυσης μουσικού βίντεο: Party like a Russian
Στην παρούσα μελέτη, ως παράδειγμα ανάλυσης χρησιμοποιείται το μουσικό βίντεο Party like a Russian (PLR) του Βρετανού τραγουδοποιού Robbie Williams που σκηνοθέτησε ο Vaughan Arne. Είναι βίντεο εκτέλεσης, εννοιολογικό και διακειμενικό. Επιλέχτηκε για το ενδιαφέρον που παρουσιάζει αναφορικά με τον πλούτο των οπτικών και μουσικών κωδίκων, για τις διακειμενικές του αναφορές και τον τρόπο που συνομιλεί με στοιχεία της ‘υψηλής’ κουλτούρας μέσα από αυτές, για τις πολιτισμικές αναπαραστάσεις του, για τον τρόπο που διαχειρίζεται την τεχνική της παρωδίας και για την αισθητική της σκηνοθεσίας.

Όλα τα συστήματα του βίντεο και οι διακειμενικές του αναφορές συνεργάζονται λειτουργικά διαμορφώνοντας μία σατιρική στάση απέναντι στη σημερινή ρωσική ολιγαρχική πλουτοκρατική τάξη και στον τρόπο που ξοδεύονται χρηματικά ποσά σε βάρος του ρωσικού λαού. Οι πολιτισμικές αναπαραστάσεις του ρωσικού πολιτισμού στο PLR αντλούν από το παρελθόν και αποκτούν νέες συνδηλώσεις στο σήμερα.

Επιπλέον, η ανάλυση των διακειμενικών στοιχείων του PLR αποτυπώνει τη συνομιλία μεταξύ της Δυτικής λόγιας και δημοφιλούς μουσικής, ειδικά στην ενσωμάτωση μουσικού αποσπάσματος από έργο του Sergei Prokofiev και της αντρικής χορωδίας στο τραγούδι και στο περιβάλλον του βίντεο. Η αισθητική αυτή συμφιλίωση βασίζεται στην τεχνική της παρωδίας (στην κοινωνική πραγματικότητα και στην ‘υψηλή’ κουλτούρα), με μία σαρκαστική διάθεση και έντονη θεατρικότητα.

Η μουσική και οι στίχοι του τραγουδιού
Το τραγούδι Party Like a Russian κυκλοφόρησε τον Σεπτέμβριο του 2016 στο Ηνωμένο Βασίλειο ως lead single του ενδέκατου άλμπουμ του Robbie Williams Heavy Entertainment Show. Η μουσική και οι στίχοι ανήκουν στους Robbie Williams, Guy Chambers και Chris Heath. Η ενορχήστρωση βασίζεται σε όργανα της pop ηλεκτρονικής μουσικής με εξέχοντα το synthesizer, το drum-machine και το sampler. Σε αυτά προστίθενται η ηλεκτρική κιθάρα, το ηλεκτρικό μπάσο και η drums. Ιδιαίτερη είναι η ενσωμάτωση αντρικής χορωδίας στη γέφυρα του κομματιού και ενός horn section (τρομπέτα, σαξόφωνο και τρομπόνι).

Μορφολογικά το κομμάτι ακολουθεί τη verse-chorus form με ενδιάμεση γέφυρα, μία από τις συχνότερες και πιο χαρακτηριστικές μουσικές φόρμες ενός pop μουσικού κομματικού (Summach, 2011). Η σειρά που εμφανίζονται τα επιμέρους μέρη είναι intro – [ verse – chorus ] x2 – bridge – [ chorus ] x2, ενώ διακρίνεται τονική μεταφορά κατά ένα ημιτόνιο ψηλότερα μετά τη γέφυρα. Συγκριτικά με το verse, το chorus παρουσιάζει πυκνότερη υφή τόσο μελωδικά, όσο αρμονικά και ενορχηστρωτικά, όπως και η πλειονότητα των τραγουδιών που αναπτύσσονται πάνω στη φόρμα verse-chorus.

Οι στίχοι του κομματιού έχουν μία σατιρική διάθεση απέναντι στη σύγχρονη ρωσική ολιγαρχική τάξη. Νοηματικά περιστρέφονται γύρω από τον τρόπο που οι μεγαλοεπιχειρηματίες Ρώσοι ξοδεύουν τεράστια χρηματικά ποσά στο εξωτερικό, σε βάρος του ρωσικού λαού. Αν και αυτή η κατάσταση περιγράφεται με παραστατικό και ξεκάθαρο τρόπο, ο ίδιος ο τραγουδοποιός έχει δηλώσει σε συνέντευξη ότι το τραγούδι δεν σχετίζεται με την Ρωσία, αλλά περιστρέφεται γύρω από τον «ηδονισμό» του πάρτι (Heath, 2017). Ωστόσο, πρέπει να σημειωθεί ότι, εκτός του chorus, δεν υπάρχει νοηματική παραπομπή σε πάρτι.

Σε πολλά σημεία εντυπωσιάζει η νοηματική πυκνότητα των στίχων ενώ κάποιες λέξεις φαίνονται να έχουν αμφίσημο ρόλο στις σκόπιμα μικρές και σχεδόν ελλιπείς προτάσεις. Επιπλέον, είναι διακριτή η χρήση διακειμενικότητας στους στίχους με παραπομπές σε στοιχεία της ρωσικής κουλτούρας.

Ανάλυση του μουσικού βίντεο (απόσπασμα 00:45-01:10)
Η ανάλυση του βίντεο έγινε σύμφωνα με το σημειωτικό μοντέλο της Κοκκίδου (2019) που προτείνει τη διαδικασία περιγραφή-ανάλυση-ερμηνεία. Το εν λόγω μοντέλο αντλεί από τη θεωρία του Goodwin (1992) για την προώθηση ενός τραγουδιού ή των καλλιτεχνών μέσω του βίντεο, από τη θεωρία του Cook (1998) για τις σχέσεις των μέσων σε ένα πολυτροπικό κείμενο, από το συνδυαστικό μοντέλο της Χριστοδούλου (2003) για τη δηλωτική και συνδηλωτική σημασία των εικόνων και τους κώδικές τους, και από τις μελέτες της Vernallis (2004) για τα χαρακτηριστικά, την ανάλυση και την ερμηνεία των μουσικών βίντεο. Με σημειωτικούς όρους, οι κώδικες επιτρέπουν στον μελετητή να έχει πρόσβαση στο ευρύτερο σύμπαν των ιδεολογιών σε μία κοινωνία (Hall, 1980). Έχουν τη δυνατότητα για αναγωγές και αναπαραστάσεις εννοιών, αν και είναι προσβάσιμοι μόνο σε όσους είναι εξοικειωμένοι με συγκεκριμένα συστήματα σημείων (Κοκκίδου, 2019). Στο μουσικό βίντεο, οι κώδικες συμβάλλουν πολλαπλά στην ανάδυση των νοημάτων του. Είναι σημαντικοί για τη σημειωτική ανάλυσή του διότι προσδιορίζουν τους όρους κωδικοποίησης και αποκωδικοποίησης από τους δημιουργούς και τους αποδέκτες.

Στο παρόν άρθρο παρουσιάζεται, ενδεικτικά, η ενότητα του chorus (00:45-01:10) που περιέχει τρεις διαφορετικές σκηνές με γρήγορες και απότομες εναλλαγές. Στη μουσική εντοπίζεται η παραπομπή στο «Montagues and Capulets» και οι χαρακτήρες είναι ο Robbie Williams και πολλές γυναίκες με εναλλαγές ρόλων. Οι τρόποι παρουσίασης των γυναικείων χαρακτήρων καταδεικνύουν έμφυλα στερεότυπα του σήμερα. Στο υπό μελέτη απόσπασμα αναδεικνύονται οι κώδικες του χώρου, του χρώματος, της έκφρασης, κίνησης και χειρονομίας, και ο ενδυματολογικός κώδικας.

Κώδικας χώρου: Όλες οι σκηνές διαδραματίζονται στους χώρους μιας έπαυλης που είναι πολυτελείς, με έπιπλα παλιάς τεχνοτροπίας αλλά και με άλλα σύγχρονης αισθητικής. Διακρίνονται τρεις χώροι: βιβλιοθήκη (ράφια γεμάτα βιβλία), σαλόνι (αρκετά λιτή διακόσμηση και χρυσό σκαλιστό ταβάνι) και χώρος δίπλα στη βιβλιοθήκη (γυάλινο ταβάνι με εσωτερικό φωτισμό). Σε όλους είναι ενδεικτική η συνύπαρξη στοιχείων από διαφορετικές κουλτούρες.

Κώδικας ενδυματολογικός: Ο Williams εμφανίζεται με επίσημη μαύρη στρατιωτική ενδυμασία με έντονες κόκκινες και χρυσές λεπτομέρειες. Στην ίδια σκηνή, οι γυναίκες εμφανίζονται με ρούχα στρατιωτικής μπάντας στους ίδιους χρωματισμούς, μίνι φούστες και ψιλοτάκουνες μαύρες μπότες. Οι μπότες θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν «υβριδικές» και σε αντιστοιχία με τη μουσική αφού έχουν έντονα rock και pop στοιχεία που συνδυάζονται με τις πουέντ του κλασικού μπαλέτου. Σε άλλη σκηνή ο Williams εμφανίζεται με ενδυμασία χαρακτηριστική της εποχής της ντίσκο σε απρόμαυρο χρώμα, με κόκκινο σοβιετικό αστέρι, χρυσή καδένα, και μαύρα γυαλιά. Οι γυναίκες φορούν ρούχα καλλιτεχνών δημοφιλούς μουσικής, μίνι φούστες και τοπ. Σε όλα τα ρούχα κυριαρχεί το χρυσό χρώμα, εκτός από τις μαύρες μπότες. Οι ίδιες σε άλλο πλάνο εμφανίζονται με στολή μπαλέτου με κοντές μαύρες φούστες από τούλι, φιόγκους στα μαλλιά, ζαρτιέρες και πουέντ. Χαρακτηριστικό όλων των σκηνών είναι η συνύπαρξη στοιχείων της ‘υψηλής’ τέχνης, όπως το μπαλέτο, με στοιχεία της δημοφιλούς μουσικής disco και pop.
Κώδικας έκφρασης, κίνησης και χειρονομίας: Οι εκφράσεις του Williams έχουν έντονη θεατρικότητα και μεγάλη ποικιλία. Κυριαρχούν οι εκδηλώσεις ειρωνείας, θριάμβου και χαράς, σε συνδυασμό με χορό και χαρακτηριστικές χειρονομίες. Οι γυναίκες, ανάλογα με τη σκηνή, άλλοτε δείχνουν αυστηρές και επιθετικές και άλλοτε παραμένουν ανέκφραστες. Σε μία από τις σκηνές που είναι ντυμένες μπαλαρίνες παίρνουν αφύσικες πόζες ενώ σε άλλη κινούνται με χαρακτηριστικές μπαλετικές κινήσεις χαιρετώντας στρατιωτικά.

Κώδικας χρώματος: Κυριαρχεί το χρώμα του χρυσού ως ένδειξη πλούτου και πολυτέλειας σε συνδυασμό με το κόκκινο και το μαύρο. Εκτός από τις ενδυμασίες τα χρώματα αυτά χρησιμοποιούνται και στον χώρο. Το χρυσό χρώμα ενδυναμώνεται ακόμα περισσότερο με το χρυσό σκαλιστό ταβάνι, και τη χρήση φωτορυθμικών.

Συνολικά, φαίνεται ότι οι κώδικες είναι σε συνεργία για την ανάδυση νοημάτων που αφορούν στις αντιφάσεις στον σύγχρονο τρόπο ζωής, με διάχυτα τα στοιχεία του ηδονισμού και καταναλωτισμού. Η πολιτική-κοινωνική κριτική αυτών των τάσεων είναι έκδηλη στο σύνολο του βίντεο.

Διακειμενικές αναφορές στο τραγούδι και στο βίντεο Party like a Russian
Η διακειμενικότητα αποτελεί έναν στιλιστικό μηχανισμό κατά τον οποίο ένα κείμενο «συνομιλεί» με ένα άλλο μέσω της ενσωμάτωσης ολόκληρων ή επιλεγμένων αυτούσιων στοιχείων αλλά και του υπαινιγμού ή της παραπομπής με διάφορους τρόπους (Κοκκίδου & Μυγδάνης, 2019). Η αναφορά σε άλλο κείμενο μπορεί να παρουσιάζεται με χαρακτήρα παρωδίας, αναστοχασμού, δημιουργικής ιδιοποίησης ή, όπως συμβαίνει συχνά, με την ανάμειξη των παραπάνω στρατηγικών (Ott & Walter, 2000). Στο πεδίο της δημοφιλούς μουσικής, κάποιοι προσεγγίζουν τη χρήση της διακειμενικότητας με όρους δανεισμού ή αυθαίρετης ιδιοποίησης. Κατά τους Born και Hesmondhalgh (2000) αυτή η προσέγγιση είναι προβληματική διότι τέτοιες πρακτικές πρέπει να εννοούνται ως πλουραλισμός, διαπολιτισμικότητα και αισθητική συμφιλίωση. Σε αυτές τις πρακτικές, συνετέλεσε καθοριστικά η ανάπτυξη της μουσικής τεχνολογίας και της δειγματοληψίας που αποτελούν πλέον βασικά γνωρίσματα της μουσικής παραγωγής (Κοκκίδου & Μυγδάνης, 2019).

Μουσικά, στο τραγούδι PLR η διακειμενικότητα εντοπίζεται στην προσαρμογή των τεσσάρων πρώτων μέτρων της γνωστής μελωδίας «Montagues and Capulets» από το έργο Romeo and Juliet (1935) του Prokofiev. Διακρίνεται στο τμήμα του chorus με σαφή διαφορά ανάμεσα στο tempo του τραγουδιού (148 BPM) και στο πρωτότυπο έργο (100 BPM). Πρόκειται για μία μελωδία γνωστή στο ευρύ κοινό και σε συνδυασμό με την συχνή επανάληψη και την ηχητική της υπεροχή έναντι των άλλων ηχοχρωμάτων στη μείξη, αποκτά πρωταγωνιστικό ρόλο. Με αυτόν τον τρόπο, λειτουργεί ως hook, ως μία μουσική ιδέα που προσελκύει την προσοχή του ακροατή.

Η μελωδία του Prokofiev φορτίζει με νέα νοήματα τόσο στη μουσική και τους στίχους του τραγουδιού όσο τις εικόνες του βίντεο. Αρχικά, παρατηρούμε την κοινή τονικότητα (μι ελάσσονα) ανάμεσα στο τραγούδι και στο απόσπασμα του Prokofiev όπου και στα δύο κομμάτια η συγχορδία της τονικής εκτελείται για τέσσερα μουσικά μέτρα πάνω στο ίδιο ρυθμικό μοτίβο. Αυτή τη ρυθμική και αρμονική δομή, ο συνθέτης προσπαθεί να την μεταβιβάσει και στο verse που αναπτύσσεται αρμονικά πάνω σε μία συγχορδιακή ακολουθία δύο μόνο συγχορδιών, την τονική και την υποδεσπόζουσα σε δεύτερη αναστροφή, παραμένοντας η γραμμή του μπάσου αναλλοίωτη. Σε αυτό το πλαίσιο, θα τολμούσαμε να πούμε ότι το verse έχει την ίδια αρμονική λειτουργία με την εισαγωγή, σαν μία επέκταση έως το chorus. Έτσι, συντελεί στην ενίσχυση της «προσμονής» για την εμφάνιση του hook. Με ανάλογο τρόπο, εξελίσσεται και η πορεία ανάπτυξης στο «Montagues and Capulets».

Από τα παραπάνω, προκύπτει ότι η σύνθεση του τραγουδιού φαίνεται να βασίζεται μελωδικά, αρμονικά και ρυθμικά στη μουσική ιδέα του Prokofiev, και πλαισιώνει τα υπόλοιπα τμήματα του κομματιού με βάση τους κώδικες μορφολογίας και ενορχήστρωσης της δημοφιλούς μουσικής. Εκτός της αμιγώς μουσικής της λειτουργίας, η ενσωμάτωση του μουσικού θέματος συνεισφέρει στο συνολικό νόημα του βίντεο. Πρόκειται για αναφορά σε διάσημο έργο Ρώσου συνθέτη, γραμμένο την περίοδο ακμής της χώρας του, που μέσα στο σατιρικό περιβάλλον του βίντεο καταδεικνύει την αντίθεση στην κατάσταση που έχει επέλθει η Ρωσία στο σήμερα.

Εκτός του δανεισμού της μουσικής ιδέας του Prokofiev, οι διακειμενικές αναφορές στη μουσική παράδοση της Ρωσίας εντοπίζονται στην ενσωμάτωση αντρικής χορωδίας που παραπέμπει στις χορωδίες του Κόκκινου Στρατού. Τέλος, στο υπό μελέτη απόσπασμα, υπάρχουν και στους στίχους αναφορές στη ρωσική κουλτούρα. Χαρακτηριστικές είναι οι φράσεις «Put a doll inside a doll» που υπονοεί τις ρωσικές κούκλες μπαμπούσκες και το «Disco Seduction» που παραπέμπει στο τηλεοπτικό σόου Russian Seduction.

Υλοποίηση εκπαιδευτικού project
Η εκπαιδευτική αξιοποίηση του βίντεο PLR προτείνεται να έχει τη μορφή project που απευθύνεται σε μαθητές σχολείου ή ωδείου άνω των 14 ετών, με βασικό σκοπό την ανάπτυξη πολυτροπικού γραμματισμού. Η μέθοδος project είναι μαθητοκεντρική και οι μαθητές καλούνται να συμμετέχουν στον σχεδιασμό και στην υλοποίηση των δράσεων (από τους στόχους μέχρι την αξιολόγηση) και να συναποφασίζουν με τον εκπαιδευτικό το χρονοδιάγραμμα και τις διαδικασίες (Κοκκίδου, 2015). Οι δράσεις προτείνεται να οργανωθούν ομαδοσυνεργατικά. Κάθε ομάδα θα αναλάβει να συγκεντρώσει και να αναλύσει δεδομένα για μία ενότητα ή μία πτυχή του βίντεο, και να τα παρουσιάσει στο σύνολο της τάξης. Στο τέλος, τα αποτελέσματα όλων των ομάδων θα συζητώνται κριτικά στο σύνολο της τάξης, με δυνατότητα συσχέτισης με την πραγματική ζωή.

Αξίωμα για τον σχεδιασμό του project είναι ότι οι μαθητές φέρουν στο σχολείο ένα μεγάλο σύνολο γνώσεων, δεξιοτήτων και προσδοκιών που προέρχονται από τις εξωσχολικές τους εμπειρίες (Κοκκίδου, 2015). Σε αυτή τη βάση, οι επιμέρους στόχοι είναι οι μαθητές να:

• εξοικειωθούν με τις διαδικασίες ανάλυσης των μουσικών βίντεο (τρόποι, κώδικες, αλληλεπίδραση συστημάτων, νοήματα κ.λπ.)
• προβληματιστούν σχετικά με τους τρόπους χρήσης της Δυτικής λόγιας μουσικής σε περιβάλλοντα δημοφιλούς κουλτούρας (πέρα από τη μελέτη του PLR, οι μαθητές μπορούν να εστιάσουν, μεταξύ άλλων, στην ανάπτυξη νέων υβριδικών μουσικών ειδών και στη χρήση της μουσικής στη διαφήμιση, στον κινηματογράφο και στα video games)
• στοχάζονται για τις μουσικές τους ταυτότητες και τις επιρροές τους μέσα από την οικογένεια, το σχολείο, τα ΜΜΕ, τις συναναστροφές κλπ.
• εξοικειωθούν με τις αρχές της μουσικής τεχνολογίας και του sampling, μέσα από πρακτική εφαρμογή σε δικές τους δημιουργίες
• κατανοήσουν τα χαρακτηριστικά της σημερινής ρώσικης πλουτοκρατικής κουλτούρας και πώς αυτή απηχεί μέσα από την παράδοση.

Αναφορικά με το βίντεο, τα βασικά στάδια της υλοποίησης του project είναι περιγραφή, ανάλυση και ερμηνεία. Αφού οι μαθητές παρακολουθήσουν το βίντεο (βήματα για πρώτη και δεύτερη προβολή και προβολή επιλεγμένων αποσπασμάτων στο μοντέλο της Κοκκίδου), θα οργανωθούν δράσεις σε ειδικά πεδία εστίασης. Τα πεδία εστίασης θα προσδιοριστούν αναφορικά με το υπόβαθρο των μαθητών, τα ενδιαφέροντά τους και τους εκπαιδευτικούς στόχους. Το τελικό στάδιο θα είναι η αξιολόγηση τόσο των αποτελεσμάτων των εργασιών των μαθητών όσο και των διαδικασιών.

Τα προτεινόμενα πεδία εστίασης του project είναι ο εντοπισμός και η κατανόηση της λειτουργίας κάθε συστήματος του βίντεο (μουσική-εικόνα-λόγος), οι διακειμενικές αναφορές του βίντεο, η πρακτική του μουσικού δανεισμού και υβριδισμού, η συνομιλία μεταξύ της ‘υψηλής’ και της δημοφιλούς κουλτούρας, και η κατανόηση στοιχείων του μουσικού ήχου και της μουσικής τεχνολογίας. Κάθε πεδίο είναι καλό να ολοκληρώνεται με δημιουργικές δράσεις.

Στο πεδίο του εντοπισμού και της κατανόησης των συστημάτων του βίντεο PLR, οι μαθητές θα διερευνήσουν τους τρόπους που η μουσική, οι στίχοι και οι εικόνες λειτουργούν μεμονωμένα και αλληλεπιδρούν δημιουργώντας νοήματα. Θα εξετάσουν τους κώδικες που διέπουν τον εκφραστικό-αφηγηματικό λόγο του PLR και τους τρόπους που συνεισφέρουν στα νοήματά του. Ο εκπαιδευτικός καλείται να βοηθήσει τους μαθητές να αντιληφθούν το πώς τα στοιχεία της παράδοσης αποκτούν νέες συνδηλώσεις στο σήμερα (ειδικά στη σημερινή κουλτούρα της ολιγαρχικής τάξης στη Ρωσία). Είναι σημαντικό οι μαθητές να αποκωδικοποιήσουν το βίντεο κοινωνικά-πολιτισμικά σε μία ευρύτερη προοπτική, αναφορικά με τη σύγχρονη καταναλωτική κοινωνία, τον εύκολο πλουτισμό, τη θέση της γυναίκας κ.λπ.

Στο πεδίο της διακειμενικότητας, οι μαθητές θα εντοπίσουν και θα εξετάσουν τις διακειμενικές αναφορές του PLR, με φίλτρο την τεχνική της παρωδίας. Θα γνωρίσουν το πρωτότυπο έργο του Prokofiev και θα συζητήσουν για το πώς «συνομιλεί» με τη δημοφιλή μουσική. Κάθε ομάδα μπορεί να ασχοληθεί ειδικά με τη διακειμενικότητα στη μουσική, στους στίχους και στις εικόνες.
Στο πεδίο του δανεισμού μπορεί να αναπτυχθεί συζήτηση σχετικά με τις τεχνικές του, όπως η δειγματοληψία, και με τον μουσικό υβριδισμό. Η συζήτηση είναι καλό να επεκταθεί στη δημιουργία νέων μουσικών ειδών και στιλ, στον μουσικό πλουραλισμό και στην έννοια του σεβασμού στην πρωτότυπη σύνθεση. Οι μαθητές καλούνται να κατανοήσουν, μέσα από επιλεγμένα παραδείγματα, ότι στη μεταμοντέρνα σκέψη η πρακτική του δανεισμού αντιμετωπίζεται ως μουσική δημιουργία. Πολλές σύγχρονες συνθέσεις φαίνεται να αποτελούν ένα υβρίδιο μεταξύ της δημοφιλούς και της Δυτικής λόγιας μουσικής (Κοκκίδου & Μυγδάνης, 2019). Σε αυτό το πλαίσιο, ο μουσικός δανεισμός δεν αντιμετωπίζεται ως κλοπή ή έλλειψη έμπνευσης αλλά ως δημιουργική πράξη, διαμορφώνοντας το κυρίαρχο αισθητικό πρωτόκολλο της εποχής μας.

Είναι γόνιμο οι μαθητές να στοχασθούν για τις δικές τους υβριδικές μουσικές ταυτότητες και τις επιρροές που διαμόρφωσαν τις μουσικές τους προτιμήσεις (οικογένεια, σχολείο, τα ΜΜΕ, φιλικές συναναστροφές κ.λπ). Σε επίπεδο δημιουργίας, μπορούν να συνθέσουν δικά τους μουσικά υβρίδια και να κατανοήσουν τη χρήση της δειγματοληψίας (sampling) μέσα από πρακτικές εφαρμογές. Αυτή η δράση μπορεί να συνεισφέρει και στην κατανόηση των στοιχείων της μουσικής (ηχόχρωμα, μελωδία, ρυθμός, δυναμική, αρμονία, δομή).
Αναφορικά με τη συνομιλία μεταξύ ‘υψηλής’ και της δημοφιλούς κουλτούρας, μετά από την ανάλυση του PLR, οι μαθητές θα εξετάσουν τη χρήση Δυτικής λόγιας μουσικής σε περιβάλλοντα δημοφιλούς κουλτούρας όπως η διαφήμιση, ο κινηματογράφος και τα video games. Οι μαθητές θα σκεφτούν τους σκοπούς που εξυπηρετεί αυτή η πρακτική, τους παράγοντες που τη διαμορφώνουν και τους περιορισμούς στη λειτουργία της. Σε ομάδες, μπορούν να επιλέξουν ένα απόσπασμα από ένα έργο Δυτικής λόγιας μουσικής και να το ενσωματώσουν σε ένα διαφημιστικό κείμενο που θα δημιουργήσουν, τεκμηριώνοντας για τους λόγους της επιλογής τους. Οι μεγαλύτεροι σε ηλικία μαθητές θα αποκτήσουν επίγνωση ότι στα μεταμοντέρνα περιβάλλοντα, τα όρια μεταξύ ‘υψηλής’ και ‘χαμηλής’ τέχνης εξαλείφονται και συχνά αντιμετωπίζονται με διάθεση ειρωνείας.

Εφαρμόζοντας τη διαδικασία περιγραφής-ανάλυσης-ερμηνείας του PLR, οι μαθητές θα επιλέξουν ένα μουσικό βίντεο δημοφιλούς μουσικής και, χωρισμένοι σε ομάδες, θα αναλύσουν τα συστήματα που το απαρτίζουν, τους κώδικες και τις πολιτισμικές του αναπαραστάσεις. Κάθε ομάδα μπορεί να αναλάβει μία μουσική ενότητα. Στο σύνολο της τάξης, οι μαθητές θα προχωρήσουν στην ερμηνεία του βίντεο. Ως δημιουργική επέκταση, και με βάση το υπόβαθρο των μαθητών, μπορεί να οργανωθεί η κατασκευή μουσικού βίντεο για ένα δεδομένο τραγούδι. Υπάρχουν δωρεάν διαθέσιμες εφαρμογές, όπως η tik-tok που δίνει τη δυνατότητα για δημιουργία βίντεο διάρκειας 15 έως 20 δευτερολέπτων.

Το project θα ολοκληρωθεί με την αξιολόγηση των αποτελεσμάτων των μαθητών και των διαδικασιών (Shepard, 2000· Κοκκίδου, 2015). Είναι καλό να αξιολογηθούν οι δεξιότητες μεταφοράς της γνώσης, το επίπεδο ανάπτυξης του πολυτροπικού γραμματισμού και η εφαρμογή της γνώσης μέσα από δημιουργικές δράσεις. Στα πεδία της μεταφοράς και εφαρμογής της γνώσης, είναι χρήσιμο να δοθούν ευκαιρίες στους μαθητές και για αυτοαξιολόγηση αναφορικά με τις δεξιότητες που ανέπτυξαν στην ανάλυση και άλλων πολυτροπικών κειμένων (π.χ., διαφημίσεις, σκηνές από ταινίες).
Σύνοψη-Συμπεράσματα Οι νέες τεχνολογίες έχουν μετασχηματίσει τον τρόπο επικοινωνίας των ανθρώπων και τις κοινωνικές πρακτικές, ειδικά μέσα από τα πολυτροπικά κείμενα. Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται η αύξηση του ακαδημαϊκού ενδιαφέροντος για τις πολυτροπικές εμπειρίες των μαθητών και την ανάπτυξη του πολυτροπικού γραμματισμού. Τα μουσικά βίντεο προσφέρονται για την υλοποίηση αυτού του στόχου. Η αξία των νοημάτων τους εξαρτάται και προκύπτει από τον συνδυασμό των τρόπων. Καθώς είναι πολύσημα, μπορούν να ενθαρρύνουν τους μαθητές να διατυπώσουν τις απόψεις τους για ευρύτερα κοινωνικά ή πολιτικά θέματα, στη βάση της κριτικής συζήτησης, και να τους βοηθήσουν στην κατανόηση των όρων της πολυτροπικής επικοινωνίας.

Αναφορές
Barton, G. M. (2013). The arts and literacy: What does it mean to be arts literate? International Journal of Education & the Arts, 14(18). Born, G,. & Hesmondhalgh, D. (2000). Introduction: On difference, representation and appropriation in music. In G. Born and D. Hesmondhalgh (Eds.), Western music and Its others (pp. 1-58). Berkeley, CA: University of California Press. Cook, N. (1998). Analysing Musical Multimedia. Oxford: Clarendon Press.
Goodwin, A. (1992). Dancing in the distraction factory. Music Television and Popular Culture. Minneapolis: University of Minnesota Press.
Hall, S. (1980). Encoding/decoding. In Centre for Contemporary Cultural Studies Culture, Media, Language: Working Papers in Cultural Studies (pp. 128-138). London: Hutchinson.
Heath, C. (2017). Reveal: Robbie Williams. London: Blink Publishing.
Jewitt, C. (2008). Multimodality and literacy in school classrooms, Review of Research in Education, 32(1), 241-267.
McClain, J. M. (2016). A framework for using popular music videos to teach media literacy. Dialogue: The Interdisciplinary Journal of Popular Culture and Pedagogy. 3(1). Retrieved from http://journaldialogue.org/issues/a-framework-for-using-popular-music-videos-to-teach-media-literacy.
Kress, G. (2010). Multimodality: A Social Semiotic Approach to Contemporary Communication. London: Routledge.
Ott, B., & C. Walter (2000). lntertextuality: Interpretive practice and textual strategy. Critical Studies in Media Communication, 17(4), 429-446.
Shepard, L. (2000). Using Assessment in the Process of Learning. Educational Researcher, 29(7), 4-14.
Summach, J. (2011). The structure, function, and genesis of the prechorus. Music Theory Online, 17(3). Retrieved from http://www.mtosmt.org/issues/mto.11.17.3/mto.11.17.3.summach.html
Thwaites, T. (2014). Technology and music education in a digitized, disembodied, posthuman world. Action, Criticism, and Theory for Music Education, 13(2), 30-47. Vernallis, C. (2004). Experiencing Music Video: Aesthetics and Cultural Context. New York: Columbia University Press. Κοκκίδου, Μ. (2015). Διδακτική της Μουσικής. Αθήνα: Fagotto books.
Κοκκίδου, Μ. (2016). Μουσικοί γραμματισμοί στον απόηχο του μεταμοντερνισμού: από την άγνοια, στη συνείδηση. Στο Μ. Κοκκίδου & Ζ. Διονυσίου (Επιμ.), Μουσικός Γραμματισμός: Τυπικές και Άτυπες Μορφές Μουσικής Διδασκαλίας-Μάθησης (Πρακτικά 7ου Συνέδριου της Ελληνικής Ένωσης για τη Μουσική Εκπαίδευση) (σσ. 3-36). Θεσσαλονίκη: Ε.Ε.Μ.Ε.
Κοκκίδου, Μ. (2019). Μουσικό βίντεο: οπτικοακουστική αφήγηση, εργαλεία ανάλυσης, εκπαιδευτικές εφαρμογές. Αθήνα: Fagotto Books.
Κοκκίδου, Μ. & Μυγδάνης, Γ. (2019). Δάνεια στοιχεία της Έντεχνης μουσικής στην κουλτούρα της Δημοφιλούς μουσικής: η περίπτωση των μουσικών υβριδίων. Στο Ι. Φούλιας, Π. Βούβαρης & Κ. Καρδάμης (Επιμ.), 10ο Διατμηματικό Μουσικολογικό Συνέδριο: «Η μουσική κληρονομιά στη δυτική έντεχνη μουσική». Θεσσαλονίκη: Ε.Μ.Ε.
Χριστοδούλου, Α. (2003). Σημειωτική Ανάλυση και Πολιτισμός στην Ξένη Γλώσσα. Θεσσαλονίκη: University Studio Press.

Βρείτε το και εδώ