«Αν κοιτάξουμε πώς μιλούσαν οι άνθρωποι για το κρασί πριν από 20-25 χρόνια και πώς μιλούν σήμερα, με γνώση, πάθος και προσοχή», λέει ο Κάσπερ Χόλτεν της Ρόγιαλ Όπερα, «μπορούμε ίσως να καταλάβουμε ότι και η συζήτηση γύρω από την όπερα μπορεί να αλλάξει. Ίσως, τώρα να είναι η στιγμή της όπερας».

A Box at the Theatre des Italiens, Eva Gonzalès, oil painting, 1874, France. © Musée d’Orsay, από τα εκθέματα του V@A.

Η πρώτη έκθεση που θα εξερευνήσει την όπερα σε μεγάλη κλίμακα ανοίγει στο Μουσείο Βικτώρια και Άλμπερτ στις 30 Σεπτεμβρίου με τίτλο “Opera: Passion, Power and Politics”.

Περισσότερα από 300 αντικείμενα που σχετίζονται με την όπερα και την τεσσάρων αιώνων ιστορία της θα εκτεθούν, ενώ η έκθεση θα επικεντρωθεί και σε επτά εμβληματικές πρεμιέρες, σε επτά πόλεις, από την Στέψη της Ποππαίαςτου Μοντεβέρντι στη Βενετία το 1642, την Λαίδη Μάκβεθ του Μτσένκ του Σοστακόβιτς στην Αγία Πετρούπολη το 1934, το Ρινάλντο του Χαίντελ στο Λονδίνο, το 1711, Οι γάμοι του Φίγκαρο του Μότσαρτ στη Βιέννη το 1786, ο Ναμπούκο του Βέρντι στο Μιλάνο το 1842, το Τανχόυζερ του Βάγκνερ στο Παρίσι το 1861 έως τη Σαλώμη του Στράους στη Δρέσδη το 1905.

Οι επιμελητές υποστηρίζουν πως αυτή δεν είναι μια έκθεση που αφηγείται την ιστορία της όπερας. Αντίθετα, θα εξερευνήσει την ιστορία της Ευρώπης μέσω της όπερας, δείχνοντας πώς η τέχνη μπορεί να διασχίσει τα σύνορα, να ενώσει και να εμπνεύσει τους ανθρώπους. Οι επισκέπτες θα φορούν ακουστικά για να ακούσουν και να δουν παραστάσεις από όλο τον κόσμο, ενώ σε κάποιο σημείο της έκθεσης θα αισθάνονται σαν να περπατούν ανάμεσα σε μια χορωδία που θα ερμηνεύει το χορωδιακό των Εβραίων Σκλάβων από το Ναμπούκο του Βέρντι.

Salvador Dali’s designs for the Executioner. Photo: Victoria and Albert Museum

Μια σύντομη ιστορία της όπερας

Η αγάπη, το μίσος, η ζωή και ο θάνατος, ο έρωτας και η απώλεια έρχονται να συναντηθούν εδώ και τετρακόσια χρόνια στην όπερα. Η μουσική το δράμα, ο λόγος ο χορός, οι θρύλοι και οι ανθρώπινες ιστορίες συναντιούνται σε αυτό το μοναδικό είδος που προκαλεί ισχυρά συναισθήματα και περιγράφει ανάγλυφα αλλά και βαθιά τα ανθρώπινα πάθη.

Η παλαιότερη, μέχρι σήμερα, σωζόμενη όπερα, ο Ορφέας του Μοντεβέρντι εξακολουθεί να υπάρχει στα διεθνή ρεπερτόρια μέχρι σήμερα. Στη Μάντοβα, το 1607, ξεκίνησε ένα είδος ως αποτέλεσμα της επιθυμίας μιας ομάδας που ονομάστηκε Φλωρεντινή Καμεράτα ή Καμεράτα του Μπάρντι, να αναβιώσουν στα τέλη του 16ου αιώνα την αρχαία τραγωδία. Μέσα σε λίγες δεκαετίες η όπερα έγινε δημοφιλής και η Βενετία στα μέσα του 17ου αιώνα είχε αποκτήσει τριάντα λυρικά θέατρα.

Teatro alla Scala, Μιλάνο

Η ελληνορωμαϊκή μυθολογία και το επικό ποίημα του Τορκουάτο Τάσσο Η απελευθέρωση της Ιερουσαλήμ, ενέπνευσε συνθέτες όπως ο Χαίντελ και ο Βιβάλντι και τη γέννηση της μπαρόκ όπερας  που ακουγόταν στις βασιλικές αυλές και τα σπίτια της αριστοκρατίας. Ο Γκλουκ, ανανέωσε το είδος, στο οποίο υπήρχαν πολλές άριες, αφαιρώντας το περιττό και αφήνοντας το κοινό να απολαμβάνει τα λόγια μαζί με τη μουσική.

Η όπερα στα χέρια και με το πνεύμα του Μότσαρτ αλλά και του Διαφωτισμού μεταμορφώνεται σε πιο λαϊκό είδος, μαζί με τους αριστοκράτες μπορεί πλέον να απολαμβάνει την όπερα το μεγάλο κοινό. Ο Μότσαρτ συνθέτει κωμικές όπερες στα γερμανικά όπως τον Μαγικό Αυλό, μια μεγάλη επιτυχία ακόμα και στις μέρες μας. Παράλληλα, αλλάζει και η θεματολογία, τα θέματα είναι σύγχρονα και όχι μόνο προερχόμενα από την ιστορία και τη μυθολογία και τα κείμενα είναι στη γλώσσα του κοινού στα ιταλικά, στα γαλλικά, στα αγγλικά, στα γερμανικά.

Ο ρομαντισμός διαπνέει την Ευρώπη, ο Μπετόβεν γράφει το εμβληματικό Φιντέλιο και τα παράφορα πάθη όπως και τα συναισθήματα έρχονται σε πρώτο πλάνο στις δημιουργίες και των Ιταλών συνθετών Ροσσίνι, Μπελλίνι και Ντονιτσέττι. Ο πιο φημισμένος συνθέτης της περιόδου αυτής είναι ο Τζουζέππε Βέρντι. Στη Γερμανία, την ίδια εποχή, ο Βάγκνερ επιστρέφει στα αρχαία ιδεώδη καθώς πιστεύει πως η όπερα δεν μπορεί να είναι μόνο ψυχαγωγική αλλά και μέσο διαπαιδαγώγησης. Τον ακολουθεί ο Ρίχαρντ Στράους, ενώ στο Παρίσι και τη Βιέννη αρχίζει να αναπτύσσεται η οπερέτα με περισσότερη πρόζα και ανάλαφρα θέματα.

The Ballet Scene from Meyerbeer’s Opera Robert Le Diable, oil painting, Edgar Degas, 1876, France.h

Ο επόμενος του Βέρντι, Τζάκομο Πουτσίνι μάς μαθαίνει τον βερισμό, με τη μουσική να ηχεί πιο ρεαλιστικά και τους ήρωες να μοιάζουν αληθινοί. Η όπερα εξαπλώνεται στα κράτη και καθένα από αυτά δημιουργεί τη δική του παράδοση. Οι «εθνικές» σχολές μουσικής ανθούν στην τότε Ανατολική Ευρώπη και τη Ρωσία.  Στην Ελλάδα συναντάμε συνθέτες όπερας από τον 19ο αιώνα, τον Ζακυνθινό Παύλο Καρρέρ, τον Σπυρίδωνα Σαμάρα, ενώ στον 20ο αιώνα ο κυριότερος συνθέτης όπερας είναι ο Μανώλης Καλομοίρης.

Ο εικοστός αιώνας φέρνει έναν άνεμο ανανέωσης στην όπερα, με τις τάσεις και τα ρεύματα να γίνονται ολοένα και πιο πλούσια, ενώ η όπερα γίνεται πιο ερευνητική ή ακολουθεί τα πολιτικά και κοινωνικά ρεύματα της εποχής. Από τον Άλαν Μπεργκ και τον Ίγκορ Στραβίνσκι μέχρι τον Κουρτ Βάιλ και τον Φίλιπ Γκλας κάνουν το είδος μοναδικό, ανεπανάληπτο, με το πνεύμα και το ύφος της μεγάλης τέχνης.