Tο πρόγραμμα συμπεριλαμβάνει Μότσαρτ και Στράους

25 Μαΐου 2018 / Μέγαρο Μουσικής Αθηνών

Αποχωρώντας ο τελευταίος μήνας της Άνοιξης, βρίσκει τα ταλαντούχα μέλη της Ακαδημίας Νέων Μουσικών της Κρατικής Ορχήστρας Αθηνών, να ενώνουν δυνάμεις με έμπειρους συναδέλφους τους. Η καθιερωμένη ετήσια συναυλία της Ακαδημίας, φέτος συμπίπτει με την ολοκλήρωση του πρώτου διετούς κύκλου σπουδών. Κλείνοντας πολύτιμες διδακτικές εμπειρίες σε μια βραδιά, που υπόσχεται να μας δονήσει στο ρυθμό σπουδαίων έργων, όπως αρμόζει, άλλωστε, στο πνεύμα του εκστατικού Μαΐου.

Για του λόγου το αληθές, το πρόγραμμα, υπό τον καλλιτεχνικό διευθυντή της Κ.Ο.Α. Στέφανο Τσιαλή, ανοίγει με το συναρπαστικό «Κοντσέρτο για πιάνο και ορχήστρα αρ.22 σε μι ύφεση μείζονα, Κ.482» του Βόλφγκανγκ Αμαντέους Μότσαρτ. Σολίστ στο πιάνο, η διεθνώς διακεκριμένη, για τη μουσικότητα αλλά και τη δεξιοτεχνία της, Αλεξάνδρα Παπαστεφάνου. Στη συνέχεια, η επική όσο και βιωματική «Συμφωνία των Άλπεων» του Ρίχαρντ Στράους, δίνει ιδιαίτερο νόημα σε αυτή την τέταρτη συναυλία του θεματικού κύκλου «Ο άνθρωπος και η φύση». Μιλώντας, για την έντονη, δυναμική όσο και εύθραυστη, θέση του ανθρώπου μπροστά στο μεγαλείο της φύσης.

Με Ακαδημαϊκό Πνεύμα

H «Ακαδημία Νέων Μουσικών της Κρατικής Ορχήστρας Αθηνών», είναι ένα νέο, πολλά υποσχόμενο εκπαιδευτικό πρόγραμμα επαγγελματικής κατάρτισης μουσικών, του οποίου οι πρώτοι σπουδαστές «αποφοιτούν» το 2018, με τη στήριξη και την ευγενική δωρεά του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος. Στόχος της Ακαδημίας είναι να προσφέρει τη δυνατότητα σε νέους καλλιτέχνες να προετοιμαστούν για τη συμμετοχή τους σε διεθνείς ακροάσεις-διαγωνισμούς. Επίσης, να είναι σε θέση να διαχειριστούν τις ιδιαίτερα απαιτητικές συνθήκες -τόσο ως προς τη μουσική κατάρτιση όσο και ως προς το ομαδικό πνεύμα- που διέπουν τη στελέχωση των μεγάλων ορχηστρών σε όλο τον κόσμο. Το έργο της διδασκαλίας αναλαμβάνουν έμπειροι, διακεκριμένοι μουσικοί της Κ.Ο.Α., της αρχαιότερης συμφωνικής ορχήστρας στην Ελλάδα. Επίσης, προσκαλούνται  διεθνώς αναγνωρισμένοι Έλληνες και ξένοι, μουσικοί και αρχιμουσικοί, να μεταδώσουν τη δική τους γνώση  στους αυριανούς συναδέλφους τους.

ΒΟΛΦΓΚΑΝΓΚ ΑΜΑΝΤΕΟΥΣ ΜΟΤΣΑΡΤ (1756 – 1791) «Κοντσέρτο για πιάνο και ορχήστρα αρ.22 σε μι ύφεση μείζονα, Κ.482»

Διανύοντας μία περίοδο συνθετικής ακμής, αστείρευτης παραγωγικότητας, έντονης κοινωνικής ζωής, ευρείας αναγνώρισης και εξουθενωτικής συναυλιακής δραστηριότητας ο Μότσαρτ κατόρθωσε να συνθέσει τρία κοντσέρτα για πιάνο το χειμώνα του 1785-1786, ενώ παράλληλα εργαζόταν πάνω στην όπερα Οι Γάμοι του Φίγκαρο. Το πρώτο εξ αυτών, σε μι ύφεση μείζονα, καταχωρήθηκε στον προσωπικό του κατάλογο έργων στις 16 Δεκεμβρίου 1785 και εκτελέστηκε για πρώτη φορά δημόσια με τον ίδιο το συνθέτη στο πιάνο στις 23 Δεκεμβρίου. Το Κοντσέρτο αρ.22 είναι το πρώτο κοντσέρτο για πιάνο, στο οποίο ο συνθέτης χρησιμοποιεί στην ορχήστρα το νεοεμφανισθέν τότε κλαρινέτο. Γενικότερα, τα ξύλινα πνευστά παίζουν πρωτόγνωρα σημαντικό ρόλο, ειδικά στο δεύτερο και στο τρίτο μέρος, συνδιαλεγόμενα συχνά και ισότιμα με το σολίστα με έναν τρόπο που θυμίζει τη μορφή του παλιότερου concerto grosso.

Το πρώτο μέρος ανοίγει εντυπωσιακά με μία στιβαρή ορχηστρική φανφάρα. Άμεσα απαντά ένα εκφραστικό ντουέτο από κόρνα και φαγκότα η φανφάρα επαναλαμβάνεται αλλά αυτή τη φορά η ανάλογη αντιπαράθεση γίνεται από κλαρινέτα και βιολιά. Τα κύρια θέματα του μέρους έχουν μία τυπικά μοτσάρτεια χάρη, αλλά η ανάπτυξή τους στην πορεία γίνεται με έναν τρόπο που αναδεικνύει –έστω και προσωρινά- μία πιο σκοτεινή τους διάσταση, καθώς ευφάνταστες μετατροπίες απομακρύνονται αισθητά από την αρχική τονικότητα. Το δεύτερο μέρος, ένα από τα ελάχιστα αργά μέρη κοντσέρτου Μότσαρτ σε ελάσσονα τονικότητα, πειραματίζεται με τη φόρμα, έχοντας στοιχεία θέματος και παραλλαγών αλλά και ροντό. Τα βιολιά με σουρντίνα εκθέτουν αρχικά ένα μακροσκελές θρηνητικό θέμα, του οποίου η έκταση μάλλον το καθιστά δύσχρηστο ως βάση παραλλαγών. Το θέμα περνά κατόπιν στο πιάνο, που το διανθίζει εκφραστικά. Η ροή των παραλλαγών διακόπτεται από δύο επεισόδια σε μείζονα με πρωταγωνιστές τα ξύλινα πνευστά. Μία ανάλαφρη μελωδία στο πιάνο σηματοδοτεί την έναρξη του φινάλε. Από εκεί και μετά ο συνθέτης αξιοποιεί ένα ποικίλο υλικό γεμάτο λάμψη και μελωδικότητα δίνοντας ταυτόχρονα πολλές ευκαιρίες δεξιοτεχνικής προβολής για τον σολίστα. Στο κέντρο του μέρους παρεμβάλλεται ένα εσωστρεφές μενουέτο. Το «όραμα» αυτό όμως δεν κρατά για πολύ·μία μεταβατική ενότητα με συγκοπές στο πιάνο και τα έγχορδα να συνοδεύουν με πιτσικάτο οδηγεί στην επαναφορά της αρχικής ατμόσφαιρας, που πρυτανεύει μέχρι τέλους, με μόνη εξαίρεση μία απρόσμενη, φευγαλέα υπόμνηση από το μενουέτο λίγα μόλις μέτρα πριν τις θριαμβευτικές καταληκτικές χειρονομίες.

ΡΙΧΑΡΝΤ ΣΤΡΑΟΥΣ (1864 – 1949) «Συμφωνία των Άλπεων», έργο 64

Η Συμφωνία των Άλπεων, παρά τον τίτλο της, δεν είναι μία συμφωνία αλλά αποτελεί το κύκνειο άσμα του Ρίχαρντ Στράους στο είδος του συμφωνικού ποιήματος, που γεννήθηκε από τον Φραντς Λιστ και στο οποίο ο Στράους μεγαλούργησε για τρεις περίπου δεκαετίες. Το έργο γράφτηκε από το 1911 ως το 1915, αν και τα πρώτα σχεδιάσματα έγιναν νωρίτερα. Αντί των κλασικών τριών ή τεσσάρων μερών μιας τυπικής συμφωνίας, η μουσική αποτελείται από 22 επεισόδια που ακούγονται χωρίς διακοπή·περιεχόμενο της μουσικής «αφήγησης» είναι μία ημέρα (από την ανατολή ως τη δύση του ηλίου) ανάβασης στο βουνό, κατά την οποία οι ορειβάτες έρχονται σε αναζωογονητική επαφή με τις φυσικές ομορφιές (δάσος, λιβάδια, βοσκοτόπια), αντιμετωπίζουν κινδύνους και δυσκολίες (μία σφοδρότατη καταιγίδα) αλλά βιώνουν και τη χαρά κατάκτησης της κορυφής.

Ενώ ως επί το πλείστον η αφετηρία έμπνευσης των πρώτων του συμφωνικών ποιημάτων ήταν λογοτεχνική και φιλοσοφική (Μάκβεθ, Δον Ζουάν, Έτσι μίλησε ο Ζαρατούστρα κ.ά.), αργότερα με τη Ζωή ενός ήρωα και τη Συμφωνία domestica ο Στράους στράφηκε στην ίδια του τη ζωή και την προσωπικότητα. Η Συμφωνία των Άλπεων, υπό μίαν έννοια, συνδυάζει και τις δύο αυτές θεματολογικές κατευθύνσεις: ο συνθέτης, σε ηλικία δεκαπέντε ετών, είχε μία έντονη προσωπική εμπειρία, όταν κατά τη διάρκεια περιπετειώδους ανάβασης με φίλους στα βουνά της Βαυαρίας, έζησε μία αναπάντεχη καταιγίδα και το περιστατικό αυτό έδωσε όντως το έναυσμα σύνθεσης της Συμφωνίας των Άλπεων. Ωστόσο, σε ένα βαθύτερο επίπεδο, η ουσία του γοητευτικού μουσικού εγχειρήματος του Στράους βρίσκεται στη φλογερή εξύμνηση του μεγαλείου της Φύσης και της προσπάθειας του ανθρώπου να της επιβληθεί. Σημαντική πηγή έμπνευσης προς αυτή την κατεύθυνση αποτέλεσε το έργο «Ο Αντίχριστος» (1888) του μεγάλου Γερμανού φιλοσόφου Φρήντριχ Νίτσε. Ο Στράους έγραψε σχετικά: «Θέλω να ονομάσω τη Συμφωνία των Άλπεων «Ο Αντίχριστος», γιατί αυτή αντιπροσωπεύει τον ηθικό εξαγνισμό μέσα από τις προσωπικές δυνάμεις του καθενός, την απελευθέρωση μέσα από τη δουλειά, τη λατρεία της αιώνιας, μεγαλειώδους φύσης».

Η εκτέλεση της Συμφωνίας των Άλπεων απαιτεί μία κολοσσιαίων διαστάσεων ορχήστρα, κατά το πρότυπο των έργων του Βάγκνερ και του Μάλερ. Τέσσερις εκπρόσωποι από κάθε ομάδα ξύλινων πνευστών (ανάμεσά τους ξεχωρίζει το σπανιότατο Heckelphon, ένα βαθύφωνο όργανο της οικογένειας των όμποε κατά μία οκτάβα χαμηλότερο, που πρώτος αξιοποίησε ο Στράους στην όπερα Σαλώμη) αξιοσημείωτα μεγάλος όγκος χάλκινων πνευστών (στα οποία εντάσσεται και μία ομάδα από δώδεκα κόρνα, δύο τρομπέτες και δύο τρομπόνια που παίζουν σε ένα σημείο στην αρχή του έργου εκτός σκηνής), καθώς και πρωτόγνωρα πολλά κρουστά με αρκετά όργανα ασυνήθιστα για την εποχή (που γίνονται ιδιαίτερα αισθητά στη μουσική απόδοση της καταιγίδας). Λίγα μόλις χρόνια μετά τη σύνθεση της Συμφωνίας των Άλπεων, όταν τελείωνε ο αδιανόητα αιματηρός Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, μία τέτοια ενορχηστρωτική επιλογή φάνταζε πλέον ως υπερβολική και αναχρονιστική πολυτέλεια…

Στη σκιά της Ιστορίας

Μεταξύ των διαφόρων κρουστών ο Στράους χρησιμοποιεί στη Συμφωνία των Άλπεων και τις μικρές καμπάνες, σαν αυτές που συναντάμε να κρέμονται από τον λαιμό των αγελάδων. Τις ίδιες είχε χρησιμοποιήσει με πολύ ανάγλυφο τρόπο και ο Γκούσταβ Μάλερ στην Έκτη του Συμφωνία (επονομαζόμενη ως Τραγική) λίγα χρόνια νωρίτερα. Για πολλούς, αυτή δεν ήταν μία τυχαία επιλογή: το πνεύμα του Μάλερ, ως ενορχήστρωση, ως πολυσύνθετο μωσαϊκό ετερόκλητων μουσικών υλικών και ως ηδονικά μακροσκελής μουσική αφήγηση, διαπνέει σε μεγάλο βαθμό και το εν λόγω έργο. Άλλωστε, ο Μάλερ πέθανε το 1911, όταν ο Στράους ξεκινούσε να γράφει τη Συμφωνία των Άλπεων και κατά πολλούς διοχέτευσε σε αυτό το έργο τον θαυμασμό για τον εκλιπόντα ομότεχνό του, με τον οποίο τον συνέδεε ίσως όχι μία ειλικρινής φιλία, αλλά σίγουρα ένας βαθύς σεβασμός και θαυμασμός.

Το πρόγραμμα με μια ματιά

ΒΟΛΦΓΚΑΝΓΚ ΑΜΑΝΤΕΟΥΣ ΜΟΤΣΑΡΤ (1756 – 1791) «Κοντσέρτο για πιάνο και ορχήστρα αρ.22 σε μι ύφεση μείζονα, Κ.482»

1. Allegro
2. Andante
3. Allegro – Andantino cantabile – Allegro

ΡΙΧΑΡΝΤ ΣΤΡΑΟΥΣ (1864 – 1949) «Συμφωνία των Άλπεων», έργο 64

1. Νύχτα
2. Ανατολή του ηλίου
3. Η ανάβαση
4. Είσοδος στο δάσος
5. Περίπατος κοντά στο ρυάκι
6. Στον καταρράκτη
7. Οπτασία
8. Σε ανθισμένα λιβάδια
9. Στο ορεινό βοσκοτόπι
10. Περιπλάνηση ανάμεσα σε θάμνους και χαμόκλαδα
11. Στον παγετώνα
12. Στιγμές κινδύνου
13. Στην κορυφή
14. Όραμα
15. Πέφτει ομίχλη
16. Ο ήλιος χάνεται σιγά σιγά
17. Ελεγεία
18. Ησυχία πριν από την καταιγίδα
19. Θύελλα και καταιγίδα
20. Κάθοδος
21. Ηλιοβασίλεμα
22. Απόηχος. Νύχτα

Πηγή