Συνήθως η κλήση της τέχνης –και η κλίση– σε επισκέπτεται πρώτα. Χωρίς να έχω γεννηθεί σε μουσικό σπίτι συγκλονίστηκα όταν στα παιδικά μου χρόνια (ήμουν 6 ή 7 ετών τότε), είδα και άκουσα σε μιαν αυλή έναν μουσικό να παίζει κιθάρα. Τότε έσπευσα να ζητήσω από τους δικούς μου να μου αγοράσουν μια κιθάρα, που έγινε και το πρώτο μουσικό μου όργανο. Από τότε ξεκίνησε και η μουσική μου παιδεία, αλλά είχα ξεκαθαρίσει από πολύ νωρίς ότι δεν θα ήθελα τόσο να γίνω εκτελεστής, όσο να γράψω τη δική μου μουσική: ήθελα να γίνω δημιουργός. Στο δημοτικό σχολείο μελοποιούσα ποιήματα και στίχους που έβρισκα στα σχολικά αναγνωστικά. Στη συνέχεια μελέτησα συστηματικά ανώτερα θεωρητικά και σύνθεση, καθώς έπρεπε να αποκτήσω τα κατάλληλα εργαλεία για το άθλημα της μουσικής σύνθεσης. Είχα την τύχη να έχω σπουδαίους δασκάλους, όπως τον Κώστα Κυδωνιάτη και τον Γιάννη Ιωαννίδη.

Όταν ήμουν μαθητής γυμνασίου στο Βαρβάκειο (γύρω στο 1974-75) διάβασα σε μαθητικό περιοδικό της Ένωσης Ελλήνων Φυσικών (Φυσικός Κόσμος) ένα επιστημονικό άρθρο που μου προκάλεσε μεγάλη εντύπωση. Είχε θέμα την ευεργετική επίδραση της κλασικής μουσικής στην ανάπτυξη φυτών σε θερμοκήπιο. Αυτό ήταν ένα πρώτο ερέθισμα, που εγκαταστάθηκε μόνιμα πλέον στο κεφάλι μου. Στη συνέχεια μπήκα στην Ιατρική Σχολή της Αθήνας και στο διάστημα των φοιτητικών μου χρόνων παρακολουθούσα, μέσα στη δεκαετία του 1980, τις ελάχιστες επιστημονικές δημοσιεύσεις στο αντικείμενο. Τότε δεν υπήρχε το διαδίκτυο και έπρεπε να καταφύγει κανείς σε επιστημονικές βιβλιοθήκες, οι οποίες ήταν λίγες στην Ελλάδα. Την ευκαιρία αυτή προσέφερε θυμάμαι τότε το Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών. 

Όταν στη συνέχεια βρέθηκα στη Βρετανία, στα πλαίσια της ειδίκευσής μου στην καρδιολογία (τη δεκαετία του 1990, πλέον), ανακάλυψα ότι υπήρχαν στην Ευρώπη και στις Η.Π.Α. επιστημονικοί οργανισμοί με αντικείμενο τη μουσικοθεραπεία. Ήρθα σε επαφή με την ιστορική Αμερικάνικη Εταιρεία Μουσικοθεραπείας (American Music Therapy Association) και έγινα συνδεδεμένο μέλος, ώστε να ενημερώνομαι και να παρακολουθώ τις εξελίξεις στο αντικείμενο. Όταν ήρθα στο Ωνάσειο Καρδιοχειρουργικό Κέντρο το 1995, είχα στο μυαλό μου έτοιμο σχέδιο δράσης, ώστε να ξεκινήσω μια ερευνητική μελέτη σε καρδιολογικούς ασθενείς. Έτσι ξεκίνησε το μαγικό αυτό ταξίδι μου.

Στο βιβλίο σας Η Mουσική ως Φάρμακο: Η Βιολογική Προσέγγιση της Μουσικής Θεραπείας (εκδ. Παπαζήσης, 2018) αναφέρετε κάποια περιστατικά χρήσης της μουσικής με θεραπευτικό στόχο, όπως λ.χ. το κεντρικό σύστημα μετάδοσης προεπιλεγμένης μουσικής στην καρδιολογική και καρδιοχειρουργική μονάδα εντατικής θεραπείας του Ωνάσειου το 2000. Τι συχνότητα θα λέγατε ότι καλύπτει η επιλογή τέτοιων μεθόδων; Πόσο συχνά και υπό ποιες προϋποθέσεις εισάγετε τη μουσικοθεραπεία στην πρακτική σας;

Υπάρχουν δύο προσεγγίσεις στη μουσικοθεραπεία. Η μία είναι να χρησιμοποιήσεις μια μέθοδο ακρόασης προ-επιλεγμένης μουσικής σε νοσηλευόμενους ασθενείς μέσω ακουστικών καλής ποιότητας (αυτή η μέθοδος λέγεται διεθνώς music medicine). Αυτό είναι πιο εύκολο να γίνει σε ένα νοσοκομείο μέσω ενός κεντρικού συστήματος μετάδοσης μουσικής, είτε μέσω διαδικτύου, είτε με έναν υπολογιστή· ακόμη και με ένα USB, σήμερα. Στόχος του music medicine είναι η μείωση του άγχους, η χαλάρωση, η ανακούφιση από τον πόνο, η ανάρρωση μετά από επεμβάσεις, η βελτίωση του ύπνου στην εντατική θεραπεία. 

Η άλλη μέθοδος είναι η δημιουργική παρέμβαση με ζωντανή μουσική ως βιωματική θεραπεία (music therapy), η οποία απαιτεί την παρουσία ενός ειδικευμένου μουσικού θεραπευτή. Η ζωντανή μουσική παρέμβαση είναι δυσκολότερη, απαιτεί μεγαλύτερη εξειδίκευση και οργάνωση. Στην Ελλάδα έχουμε πλέον διαθέσιμους επαγγελματίες μουσικούς θεραπευτές που σπούδασαν το αντικείμενο στο εξωτερικό. Αλλά η συστηματική τους ένταξη στην κλινική πρακτική μεγάλων νοσοκομείων αποτελεί ανεκπλήρωτο, επί του παρόντος, όνειρο. 

Το διάστημα 2000-2005 δούλεψε το σύστημα μετάδοσης επιλεγμένης μουσικής στις μονάδες του Ωνασείου και τότε συνέλεξα μεγάλο ερευνητικό επιστημονικό υλικό. Σήμερα χρησιμοποιώ συστηματικά τη μουσική παρέμβαση στο εργαστήριο καρδιοαναπνευστικής κόπωσης στο Ωνάσειο κατά τη διάρκεια τεστ κόπωσης. Επίσης, εδώ και 4 χρόνια –μια Τετάρτη κάθε μήνα, στις 12 το μεσημέρι– έχω την επιμέλεια των τακτικών ζωντανών μουσικών παρεμβάσεων που γίνονται στο αίθριο του νοσοκομείου μας και στις οποίες μετέχουν αφιλοκερδώς πολλοί καλλιτέχνες και μουσικά σχήματα.

Με βάση την εμπειρία και τη μελέτη σας, υπάρχουν κοινά μουσικά/ηχητικά χαρακτηριστικά, τα οποία μοιράζονται τραγούδια ή ακούσματα με ευεργετικές (ή ακόμα και θεραπευτικές) για τον ανθρώπινο οργανισμό ιδιότητες;

Εξαρτάται τι αποτέλεσμα θέλει να πετύχει κάποιος με μουσικοθεραπευτική παρέμβαση. Αν θέλεις να πετύχεις χαλάρωση, ηρεμία, ανακούφιση άγχους, θα χρησιμοποιήσεις μια ονειρική, ταξιδιάρικη, αργού τέμπο μουσική –θα λέγαμε κομμάτια Adagio ή Andante, με κλασικούς όρους. Η μουσική που θα χρησιμοποιηθεί πρέπει να είναι οικεία στον ασθενή και να ανήκει σε προσφιλή μουσικά του ακούσματα. Σαφώς έχει σημασία η κουλτούρα και ο μουσικός πολιτισμός στον οποίο υπάγεται ο θεραπευόμενος. Σε κάποιον, για παράδειγμα, που μεγάλωσε με αγάπη στην ηπειρώτικη δημοτική μουσική, μπορείς να χρησιμοποιήσεις έναν «ιαματικό» Σκάρο, ενώ στην αντίστοιχη περίπτωση κάποιου που αγαπά το κλασικό είδος, μπορείς να χρησιμοποιήσεις ένα Adagio ή Andante από έργα Mozart ή Bach ή Vivaldi, π.χ. την Άρια από την 3η Σουίτα για έγχορδα του Bach ή το Andante από το κονσέρτο για πιάνο no. 21 του Mozart. 

Το κοινό χαρακτηριστικό των χαλαρωτικών-ηρεμιστικών μουσικών παρεμβάσεων είναι ότι το τέμπο των έργων που επιλέγονται είναι συνήθως παρόμοιο με τη συχνότητα του καρδιακού παλμού σε ηρεμία (γύρω στα 70 κτύπους ανά λεπτό). Προσωπικά δεν χρησιμοποιώ τραγούδια σε παρεμβάσεις που αφορούν καρδιολογικούς ασθενείς, διότι ο στίχος των τραγουδιών μπορεί να πυροδοτήσει κάποιες ανεπιθύμητες συναισθηματικές αντιδράσεις και να επιδράσει αρνητικά στη θεραπευτική διαδικασία.  

Θα ήθελα να τονίσω επίσης ότι –σε διαπολιτισμικό επίπεδο– τα νανουρίσματα με τη φωνή της μητέρας ασκούν σημαντική θεραπευτική επίδραση στην ανάπτυξη των νεογνών και των πρόωρων βρεφών. Στη βιωματική θεραπευτική παρέμβαση, στόχος είναι η ανάπτυξη μιας δημιουργικής σχέσης θεραπευτή και θεραπευόμενου. Εκεί η μουσική είναι συχνά αποτέλεσμα αυτοσχεδιασμού και δεν κρίνεται αισθητικά. Στην ενεργό βιωματική μουσικοθεραπεία η μουσική γίνεται το μέσον και όχι αυτοσκοπός. Μπορεί να επιστρατευθεί οτιδήποτε υλικό στο θεραπευτικό παιχνίδι: αυτοσχέδιοι στίχοι, αυτοσχέδια μουσική, κραυγές, ψίθυροι. Τη διαδικασία εκεί την κατευθύνει ο ειδικευμένος μουσικός θεραπευτής.  

Μεγάλο μέρος της βιβλιογραφίας σας αντλείται από τη διεθνή ακαδημαϊκή και ερευνητική δραστηριότητα. Πώς θα συνοψίζατε τις προκλήσεις ανάπτυξης του κλάδου στη χώρα μας, αλλά και τα σημεία που ενδεχομένως την ευνοούν;

H κλινική εφαρμογή της μουσικοθεραπείας παγκόσμια καθορίζεται από τις κατευθυντήριες οδηγίες που βάζουν οι διεθνώς αναγνωρισμένοι οργανισμοί έχοντας σχέση με το αντικείμενο. Και εγώ ανήκω σε ένα δίκτυο επιστημόνων που μετέχουν σε μια επιστημονική εταιρεία, η οποία ασχολείται με τις εφαρμογές της μουσικής στην ιατρική και ονομάζεται Διεθνής Εταιρεία Μουσικής στην Ιατρική (International Association of Music in Medicine, IAMM). Όπως προείπα, στην Ελλάδα υπάρχουν επαγγελματίες πτυχιούχοι μουσικοθεραπευτές που οι περισσότεροι έχουν σπουδάσει σε Ευρώπη ή Αμερική. Υπάρχει και σωματείο επαγγελματιών πτυχιούχων θεραπευτών στην Ελλάδα (ΕΣΠΕΜ). Στο μέλλον πιστεύω ότι θα πρέπει το αντικείμενο να αποκτήσει σοβαρή ακαδημαϊκή υπόσταση και να επισημοποιηθεί ως αντικείμενο αναγνωρισμένων σπουδών σε πολλά ελληνικά πανεπιστήμια. Απαιτείται πολύ συστηματική εργασία και προσπάθεια ενημέρωσης, ώστε και οι κλινικοί γιατροί να κατανοήσουν την αξία της μουσικοθεραπείας, ως συμπλήρωμα της κλασικής ιατρικής αγωγής. Δυστυχώς η ιατρική κοινότητα έχει μείνει πολύ πίσω στην κατανόηση της προσέγγισης αυτής. Και η χώρα μας, όπως και σε άλλους τομείς, παραμένει ακόμη ουραγός στο αντικείμενο αυτό μεταξύ των υπόλοιπων ευρωπαϊκών χωρών.

Με τα νοσοκομεία να είναι ακόμη ένας τόπος ασφυκτικός και πένθιμος, πού ευελπιστείτε να φτάσει η μουσικοθεραπεία και η μουσική ακρόαση στην ατζέντα των ιατρικών κέντρων και νοσοκομείων τα επόμενα χρόνια; Και με ποιον τρόπο;

Γενικά η αντίληψη που υπάρχει για το νοσοκομείο, πρέπει να αλλάξει. Οι περισσότεροι το θεωρούν ένα γκρίζο και θλιβερό προστάδιο του τάφου, όπου πηγαίνει κανείς για να πεθάνει και όχι να ζήσει ή να γευτεί εκεί χαρά. Παγκόσμια όμως διαφαίνεται ότι οι τέχνες εισβάλλουν, ευεργετικά πλέον, στο τοπίο των νοσοκομείων και αρχίζουν να συνεισφέρουν στην ανάδειξη της ολιστικής αντίληψης για την υγεία. 

Με βάση αυτή την αντίληψη θεραπεύουμε τον άνθρωπο συνολικά και όχι την ασθένεια. Υπάρχουν ασθενείς και όχι ασθένειες. Το να προσφέρεις μουσικοθεραπευτικές υπηρεσίες στα νοσοκομεία κοστίζει πολύ λιγότερο από αρκετά φάρμακα, αλλά απαιτεί αλλαγή κοσμοαντίληψης των γιατρών, των νοσηλευτών και βέβαια των ασθενών. Η κρατούσα αντίληψη είναι ότι η ιατρική είναι αποκλειστικά μηχανικές επεμβάσεις ή φάρμακα και ό,τι γενικά κάνει ο γιατρός για τον ασθενή –και όχι ο ίδιος ο ασθενής για τον εαυτό του. 

Δεν είμαι πολύ αισιόδοξος για το μέλλον του τόπου μας γενικότερα: σε όλους τους τομείς κάνουμε ένα βήμα μπρος και δύο πίσω. Δικαιώνεται μάλλον ο εθνικός μας ποιητής με τον στίχο του «για να γυρίσει ο ήλιος θέλει δουλειά πολλή». Εγώ με τις θέσεις μου και με το βιβλίο μου θεωρώ ότι ίσως έχω βάλει ένα λιθαράκι στην αλλαγή της κοσμοθεωρίας των γιατρών στον τόπο μας. 

Τι θα λέγατε ότι σημαίνει η κοινωνικοπολιτισμική φύση της μουσικής για την εξέλιξη και την ευρύτερη εφαρμογή της μουσικοθεραπείας στην ιατρική; Πώς θα μπορέσει η ίδια να ξεπεράσει προκλήσεις «πιστότητας»;

Η μουσική, με βάση τα ιστορικά στοιχεία, υπήρξε κοινωνικο-πολιτισμικό εργαλείο και έπαιξε σημαντικό ρόλο στην επιβίωση των κοινωνιών. Δεν ήταν τυχαίο ότι ήταν κυρίαρχο συστατικό του κορμού της παιδείας για τον αρχαίο κόσμο· σήμερα, δε, η νευροεπιστήμη αποδεικνύει (αντικειμενικά πλέον) ότι η μουσική εκπαίδευση προάγει πολλές άλλες χρήσιμες δεξιότητες βλ. μνήμη, μάθηση, συγκέντρωση, ικανότητα επικοινωνίας. 

Το κοινωνικό στοιχείο της μουσικής (με την έννοια της κουλτούρας) σαφώς παίζει σημαντικό ρόλο στην επιλογή μουσικής για θεραπευτικούς σκοπούς, αλλά και στη ζωντανή βιωματική παρέμβαση. Η μουσικοθεραπευτική προσέγγιση λαμβάνει υπόψιν το μουσικό ιστορικό και την πολιτισμική καταγωγή και σέβεται το διαφορετικό. Δεν αποτελεί εμπόδιο για την ανάπτυξη της μουσικοθεραπείας στην ιατρική η πολιτισμική της χροιά, διότι λαμβάνεται υπόψιν στην εκπαίδευση των θεραπευτών. Υπάρχουν οδηγίες που εξασφαλίζουν την πιστότητα των βιωματικών μουσικοθεραπευτικών παρεμβάσεων, ενώ και οι ίδιες οι μουσικές συνεδρίες καταγράφονται υποχρεωτικά σε video και σε ήχο. 

Τα αποτελέσματα των επιστημονικών μελετών που αφορούν την μουσικοθεραπεία πρέπει, για να είναι αξιόπιστα, να βασίζονται σε τυχαιοποιημένες μεγάλες κλινικές, σταθμισμένες μελέτες. Υπάρχουν ενιαία επιστημονικά κριτήρια αξιοπιστίας για τέτοιου τύπου μελέτες μέχρι σήμερα, αναφέρονται εκτενώς και μέσα στο βιβλίο μου.

Καταπιάνεστε με θέματα που αφορούν τον ρόλο της μουσικής στην έκφραση συναισθημάτων και στη διαχείριση του στρες. Κατά πόσο θεωρείτε ότι οι κυρίαρχες σήμερα προτάσεις επηρεάζουν βιολογικά τον τρόπο που φερόμαστε και μιλάμε, σε μια εποχή έντονης απομόνωσης και πολύπτυχων νευρώσεων στις διαπροσωπικές σχέσεις;

Ένα μεγάλο κομμάτι της εμπορικά δημοφιλούς μουσικής διακρίνεται από μηχανιστική μονοτονία, με έμφαση σε ένα τυποποιημένο beat, το οποίο θα χαρακτήριζα στρεσογόνο. Άλλωστε υπάρχουν επιστημονικές μελέτες που δείχνουν ότι το χιπ χοπ προκαλεί υπερπαραγωγή αδρεναλίνης κατά τη διάρκεια της ακρόασης. Στέκομαι βέβαια στις αντικειμενικές βιολογικές επιδράσεις της μουσικής και όχι στους κοινωνικούς συμβολισμούς μέσω της μουσικής. 

Έχουμε μπλέξει στο μυαλό μας το διασκεδαστικό στοιχείο με την ιερή ψυχαγωγία, δηλαδή την αγωγή ψυχής. Διασκέδαση σημαίνει εκτροπή, δηλαδή λήθη. Διασκεδάζω σημαίνει κάνω κάτι για να ξεχάσω. Στη διασκεδαστική μουσική (βλ. σκυλάδικο ή show biz) νομίζω ότι δεν ενδιαφέρει τόσο η ποιότητα της μουσικής που ακούγεται, όσο το όλο θορυβώδες τελετουργικό εκτροπής του νου. Εδώ θυμάμαι τα σοφά λόγια του Μάνου Χατζιδάκι, ο οποίος έλεγε τα εξής: «Η μουσική δεν είναι για τους φορτηγατζήδες της νύχτας προκειμένου να νικήσουν τον ύπνο που τους κυριεύει. Η μουσική είναι τελετή μύησης που απαιτεί αθωότητα και μνήμη». 

Την έννοια της τοξικής μουσικής προάγουν βέβαια και τα ραδιόφωνα μέσω των αενάως επαναλαμβανομένων playlists, οι οποίες προκαλούν πλύση εγκεφάλου. Η playlist προκαλεί μια αίσθηση απόγνωσης, οδυνηρής ρουτίνας, αισθητικής τιμωρίας και βομβαρδισμού των εγκεφαλικών νευρώνων. Και βέβαια οι πηγές του ήχου σήμερα οδηγούν σε απώλεια κάποιων πολύτιμων συχνοτήτων. Οι αναλογικές ηχογραφήσεις ήταν πολύ πιο κοντά στην αλήθεια του ζωντανού ήχου, σε σχέση με την ψηφιακή ηχογράφηση. Το βινύλιο ήταν πιο πλήρης μουσικός ήχος σε σχέση με το CD και το CD πολύ καλύτερο από το MP3. 

Εθιζόμαστε λοιπόν όλο και περισσότερο σε κακής ποιότητας μουσικό ήχο: το αυτί μας μαθαίνει να τρέφεται με ένα ηχητικό σκουπιδοφαγητό (junk sound). Το προσόν της ψηφιακής τεχνολογίας σε σχέση με τον αναλογικό ήχο είναι βέβαια η ικανότητα αποθήκευσης και μεταφοράς της ηχητικής πληροφορίας. 

Εκτός από τη μουσική, έχετε επίσης ασχοληθεί με τη λογοτεχνία και τη ζωγραφική, θέτοντας έτσι την τέχνη στο επίκεντρο της ζωής σας, παρότι καρδιολόγος. Πώς διαπιστώνετε ότι λειτουργεί η τέχνη στη δική σας ζωή, ακόμα και σε βιολογικό, αν θέλετε, επίπεδο; Ποια είναι η βαρύτητα που της αποδίδετε στην καθημερινότητά σας;

Τα δύο στοιχεία της ζωής μου, που είναι το καλλιτεχνικό και το επιστημονικό μου κομμάτι, τα θεωρώ ισοδύναμα. Ευτυχώς που βιοπορίζομαι αξιοπρεπώς κυρίως από την άσκηση του ιατρικού λειτουργήματος, διότι ο βιοπορισμός μέσω της μουσικής δημιουργίας (για το είδος της μουσικής που συνθέτω) θα ήταν πολύ δύσκολο έργο στην Ελλάδα. Στη ζωή μου, η καλλιτεχνική δημιουργία υπήρξε διαχρονικά το αντίδοτο του θανατικού και του αισθήματος απώλειας που βιώνω κατά την άσκηση μιας μάχιμης ιατρικής ειδικότητας, όπως είναι η καρδιολογία. Καθημερινή αναμέτρηση με τον θάνατο γίνεται το ιατρικό λειτούργημα, για όσους ακόμη το ασκούν κατά συνείδηση και με αφοσίωση στον ιπποκρατικό όρκο. 

Η τέχνη συνδέει τον άνθρωπο με το ουράνιο κομμάτι του, ενώ η βιοτική μέριμνα τον τραβάει –όπως η βαρύτητα– όλο και περισσότερο στη γη. Η τέχνη κρατάει λοιπόν το δικό μου παράθυρο ανοιχτό στο όνειρο· γιατί ο άνθρωπος που θα σταματήσει να ονειρεύεται, δυστυχώς χάνει σύντομα και την υγεία του. Αυτό που μου δίνει η τέχνη είναι τη δυνατότητα να δραπετεύω μέσα από το παράθυρο του ονείρου, να το σκάω και να ξανάρχομαι αναβαπτισμένος. Συχνά αποζητά η ψυχή μου τη γαλήνη μέσω της τέχνης.

Περιγράφω καλύτερα αυτό που νιώθω σε απόσπασμα από τον ποιητικό μου μονόλογο με τίτλο «Στον Προσωπικό μου Άγγελο», που εντάσσεται στο βιβλίο μου Δύο Ποιητικοί Μονόλογοι (εκδ. Μπαρτζουλιάνος, 2017): 
Ντυμένος κόκκινο ψάρι βουτάω χωρίς συσκευή οξυγόνου στο ενυδρείο. Κανένα απ΄τα ψάρια που συναντώ δεν αντιλήφθηκε ότι κάποτε υπήρξα άνθρωπος που ύστερα πεθύμησε του ενυδρείου το ήσυχο γαλάζιο. Όλα τα πρωινά που εσύ θρηνούσες την απώλειά μου έγω ένοπλος περιπολούσα τη γαλάζια σκοτεινιά του ενυδρείου ντυμένος κόκκινο ψάρι. Δεν θα χρειαστεί να με ταΐσεις, μια μικρογραφία ωκεανού εξασφάλισε την τροφή μου.

Σημειώσεις

– στην 4η κατά σειρά φωτογραφία, ασθενείς με τεχνητή καρδιά παρακολουθούν συναυλία του Θανάση Δρίτσα στο Ωνάσειο (2014)

– στην 5η κατά σειρά φωτογραφία, Θανάσης Δρίτσας και μουσικοθεραπεία στο Έψιλον της Ελευθεροτυπίας (Ιανουάριος 1999)