Με ένα ξύλινο άλογο, έναν Δούρειο Ίππο ύψους 6 μέτρων και βάρους 3 τόνων που εθελοντές κατασκεύασαν στη γενέτειρα του Έκτωρα Μπερλιόζ, ξεκίνησε το Φεστιβάλ Μπερλιόζ στη γενέτειρά του Λα Κοτ Σεν Αντρέ, κοντά στη Γκρενόμπλ, αφιερωμένο στα 160 χρόνια από τον θάνατό του, στις 8 Μαρτίου του 1869, σε ηλικία 66 ετών.

Ο Δούρειος Ίππος ως σύμβολο του αγαπημένου έργου του συνθέτη, εμπνευσμένου από τον Βιργίλιο, « Οι Τρώες ».

Ο Μπερλιόζ, (Héctor Berlioz), γεννήθηκε στις 11 Δεκεμβρίου του 1803, δέκα χρόνια πριν από τον Βάγκνερ και τον Βέρντι. Γονείς του ήταν ο τότε 27χρονος γιατρός Louis Berlioz από το La Côte Saint André της επαρχίας Isère, που πέθανε το 1848, χωρίς ποτέ να ακούσει τη μουσική του, και η Marie-Antoinette-Josephine, κόρη του Nicolas Marmion, δικηγόρου από το Meylan. Ο Έκτωρ ήταν το πρώτο από τα έξι τους παιδιά.

Ο πατέρας του ήταν ο πρώτος του δάσκαλος και το 1815, όταν ήταν 12 ετών του παρέδωσε μαθήματα μουσικής. Σπάνια περίπτωση για μεγάλο συνθέτη, ο Μπερλιόζ δεν διδάχτηκε πιάνο, αλλά φλάουτο και κιθάρα.

Εξ αιτίας της επιμονής του πατέρα του γράφτηκε το 1821 στην ιατρική Σχολή στο Παρίσι. Μετά από δύο άγονα χρόνια, έπεισε τον πατέρα του να τον βοηθήσει να γραφτεί στο Conservatoire και να σπουδάσει σύνθεση και αντίστιξη.

Ήδη στα 1825 θα παρουσιάσει στην εκκλησία Saint-Roch στο Παρίσι το έργο του « Μεγάλη Επίσημη Λειτουργία » (Grande Messe Solennelle), με 150 μουσικούς και χορωδούς, διευθύνοντας ο ίδιος. Για την συναυλία αυτή επιχείρησε να δανειστεί χρήματα από τον Σατωβριάνδο, τον οποίο θαύμαζε μαζί με τον στενό φίλο των νεανικών του χρόνων, Humbert Ferrand. Η αξία του έργου του κέρδισε κάποια αναγνώριση, αλλά και έναν εχθρό αντίστοιχο του Σαλιέρι: τον διευθυντή του Ωδείου του Παρισιού Λ. Κερουμπίνι (συνθέτη της « Μήδειας »).

Βαθύτατα φιλελεύθερος, αλλά και πνευματικά φιλέλληνας, γνώστης όπως κάθε μορφωμένος Γάλλος, τότε και τώρα, της Ελληνικής κλασικής Ιστορίας και Λογοτεχνίας, συντάσσεται από την αρχή με τον Ελληνικό αγώνα. Η λογοτεχνία γενικά παίζει μεγάλο ρόλο στην ζωή και την μουσική του δημιουργία. Λατρεύει δύο μεγάλους Βρετανούς: Τον Σαίξπηρ και τον Λόρδο Βύρωνα, αλλά και έναν Γερμανό, τον Γκαίτε. Θα παντρευτεί άλλωστε σε πρώτο γάμο μια διάσημη Σαιξπηρική ηθοποιό, την Χάριετ Σμίθσον.

Το αγαπημένο του έργο του Βύρωνος, δεν ήταν άλλο από το Childe Harold’s Pilgrimage, ίσως το κρισιμότερο έργο για την ανάπτυξη του Φιλελληνικού κινήματος. Ο τραγικός θάνατος του Βύρωνος στο Μεσολόγγι, 19 Απριλίου του 1824 και η τρομερή επίδραση που είχε στον ψυχισμό του ο περίφημος πίνακας του Ευγένιου Ντελακρουά « Η Σφαγή της Χίου » που εκτέθηκε δημόσια στο Salon τον Αύγουστο του ίδιου έτους, τον συγκλονίζουν.

Ο στενός φίλος του μιας ζωής, δικηγόρος Humbert Ferrand (1805-1868), μοιράζεται τις ιδέες του και γράφει, το 1825, το ποίημα «Η Ελληνική Επανάσταση» (Scène Héroïque: La Révolution Grècque) που ο Μπερλιόζ μελοποιεί για δύο Βαθύφωνους, Χορωδία και Ορχήστρα. Η μουσική είναι στο ύφος του Σποντίνι, του αυτοκρατορικού συνθέτη της Vestale, όπως ο ίδιος ο νεαρός Μπερλιόζ τόνισε με υπερηφάνεια.

Το κείμενο του ποιήματος έχει εξαιρετικό ενδιαφέρον, κυρίως γιατί αναδεικνύει τον τρόπο που ένας φιλελεύθερος ποιητής βλέπει την Ελληνική Επανάσταση, δηλαδή υπό την Ελληνοχριστιανική ματιά που την έβλεπαν και οι ήρωες της.

Τα αυθεντικά και άμεσα τέκνα του διαφωτισμού, που ήταν ο Φερράν και ο Μπερλιόζ, έρχονται έτσι σε αντίθεση με μεταγενέστερες επινοητικές ιδεοληψίες.

Στην αρχή του έργου, ένας Έλληνας Ήρωας επικαλείται την αφύπνιση των τέκνων της Σπάρτης που ο Λεωνίδας καλεί από τον τάφο του να ξεσηκωθούν για την ελευθερία τους! Κατόπιν ένας παπάς επικαλείται τον Μέγα Κωνσταντίνο κι έπειτα και οι δύο μαζί, στο όνομα του τελευταίου καλούν τους Έλληνες (Hellènes στο κείμενο) σε ξεσηκωμό.

Ευγένιος Ντελακρουά: Η σφαγή της Χίου, 1824

Ο Μπερλιόζ δυσκολεύτηκε πολύ να παρουσιάσει το έργο γιατί ο Rodolphe Kreutzer, ο γνωστός μεγάλος βιολιστής που ήταν τότε Διευθυντής της Όπερας των Παρισίων, ως γνήσιος εκφραστής του κατεστημένου, ούτε που ήθελε να ακούσει για την παρουσίαση ενός άσημου, τότε, συνθέτη. Μάταια ο διάσημος συνθέτης Le Sieur, ακόμη και ο περίφημος Κόμης de La Rochefoucauld παρενέβησαν στον αμείλικτο Kreutzer. Τελικά, ο Μπερλιόζ, το ανέβασε μόνος του στις 26 Μαΐου του 1828.

Ο Μπερλιόζ δυσκολεύτηκε πολύ να αναγνωριστεί στην χώρα του, την Γαλλία. Παρά την επιτυχία του να αποσπάσει, στην τρίτη προσπάθεια του, το περίφημο Prix de Rome το 1830, αλλά και κάποια αναγνώριση που έφερε η Φανταστική Συμφωνία την ίδια χρονιά (η οποία του κέρδισε έναν πιστό φίλο, τον πλέον γενναιόδωρο συνθέτη προς τους ομοτέχνους του σε όλη την Ιστορία της Μουσικής, τον Φραντς Λιστ), έπρεπε να γράφει μουσική κριτική για να ζήσει. Ένας άλλος ομότεχνος, ο Παγκανίνι θα του παραγγείλει ένα κονσέρτο για βιόλα, έναντι 20.000 φράγκων. Ο Μπερλιόζ αντλεί και πάλι από τον Λόρδο Βύρωνα και γράφει το περίφημο έργο του « Ο Χάρολντ στην Ιταλία », το οποίο ο Παγκανίνι δεν θα εκτελέσει ποτέ, άγνωστο γιατί.

Humbert Ferrand (1805-1868)

Τον Δεκέμβριο του 1837, παρουσίασε το δικό του Ρέκβιεμ, στο μνημόσυνο του Στρατηγού Νταμρεμόν που σκοτώθηκε στην Αλγερία, με 200 μουσικούς και 200 χορωδούς, στον Saint-Louis des Invalides.

Μετά τις επανειλημμένες αποτυχίες του « Μπενβενούτο Τσελλίνι » και της αριστουργηματικής « Καταδίκης του Φάουστ », σε μετάφραση του Γκαίτε από τον Ζεράρ ντε Νερβάλ, θα αναγκαστεί να αναζητήσει αναγνώριση στην Γερμανία, καλεσμένος του Λιστ στην Βαϊμάρη, ο οποίος μάλιστα οργάνωσε « εβδομάδες Μπερλιόζ » το 1852 και 1853. Διηύθυνε έργα του σε δέκα πόλεις της Γερμανίας, σε Πράγα, Βουδαπέστη, Μόσχα, Αγία Πετρούπολη, Ρίγα και 4 φορές στο Λονδίνο, με το οποίο ανέπτυξε ιδιαίτερη σχέση λόγω Σαίξπηρ και Λόρδου Βύρωνος.

Από Απρίλιο σε Απρίλιο το 1856-68 θα γράψει το κορυφαίο έργο του « Οι Τρώες » (Les Troyens), σε δικό του λιμπρέτο από τον Βιργίλιο. Ένα έργο σε πέντε πράξεις διάρκειας πάνω από τεσσάρων ωρών. Η Όπερα του Παρισιού ενώ δέχτηκε στην αρχή, τελικά δεν την ανέβασε! Ο Μπερλιόζ θλιμμένος αναγκάστηκε να παρουσιάσει μόνο τις τρεις τελευταίες πράξεις στο μικρότερο Théâtre Lyrique με τίτλο « Les Troyens à Carthage », τον Νοέμβριο του 1863. Το έργο ολόκληρο θα παιχτεί για πρώτη φορά μετά τον θάνατο του στην Καρλσρούη, στα Γερμανικά, υπό την διεύθυνση του περίφημου Felix Mottl, το 1890!

Στο Παρίσι, θα παιχτεί ολόκληρο για πρώτη φορά μόλις το 2003, στο Théâtre du Châtelet υπό την διεύθυνση του John Eliot Gardiner. Η μοίρα θέλησε ένας Έλληνας, ο Γιάννης Κόκκος, να αναλάβει την σκηνοθεσία, τα σκηνικά και τα κοστούμια! Ο ίδιος θα δηλώσει σε σχέση με την αυτοκτονία των Τρωάδων στην δεύτερη πράξη του έργου: « Σε αυτή την αυτοκτονία είδα την επιρροή από την ελληνική ιστορία του 1821, η οποία είχε πάρα πολύ επηρεάσει τους Ευρωπαίους καλλιτέχνες. Στην ομαδική αυτοκτονία ο Μπερλιόζ δίνει έναν απόηχο από το Μεσολόγγι ή το Ζάλογγο ».

Με συγκίνηση θυμάμαι την πρώτη παράσταση στην Όπερα της Βαστίλης, υπό τον Myung- Whun Chung με κάποιες μικρές περικοπές, στα εγκαίνια του θεάτρου το 1990.

Μετά τους Τρώες θα γράψει το χορωδιακό έργο Le Temple Universel, όπου προφητεύει ότι « Η Ευρώπη μια μέρα θα έχει μια μόνο σημαία » (1861) και την Όπερα « Βεατρίκη και Βενέδικτος », βασισμένη στο Σαιξπηρικό « Πολύ κακό για το τίποτε » (1862).

Θα ακολουθήσουν δύο μεγάλα χτυπήματα στην ζωή του, ο θάνατος της δεύτερης συζύγου του Μαρίας Ρέτσιο, από καρδιακή προσβολή, σε ηλικία 48 ετών, το 1862, και ο θάνατος του γιού του Λουδοβίκου, καπετάνιου σε εμπορικό πλοίο, από κίτρινο πυρετό, στην Αβάνα, το 1867. Ο Μπερλιόζ, πεθαίνει στις 8 Μαρτίου του 1869, στο σπίτι του στο Παρίσι, μετά από εγκεφαλικό επεισόδιο.

Το έργο του μεγάλου αυτού συνθέτη και Φιλέλληνα, θα βρει την αναγνώριση του 90 χρόνια μετά τον θάνατο του. Το Λονδίνο που τόσο αγάπησε, θα είναι η πόλη των μεγάλων παραστάσεων των έργων του. Αρχίζοντας με το ανέβασμα των « Τρώων » στο Κόβεντ Γκάρντεν το 1957, υπό την διεύθυνση του Rafael Kubelik και σκηνοθεσία του Sir John Gielgud. Ο μεγάλος υποστηρικτής του Sir Colin Davis θα ανεβάσει και ηχογραφήσει σχεδόν τα άπαντα του Μπερλιόζ, ακολουθούμενος από τους John Nelson και John Eliot Gardiner.

Ιδού πως παρουσιάζει η Ίσμα Τουλάτου στο ΒΗΜΑ την παράσταση της « Καταδίκης του Φάουστ » σε σκηνοθεσία Μωρίς Μπεζάρ, από την Όπερα του Παρισιού στην Επίδαυρο το 1965:

« Οι παραστάσεις της «Καταδίκης του Φάουστ» του Μπερλιόζ που έδωσε η Όπερα του Παρισιού στις 31 Ιουλίου και την 1η Αυγούστου 1965 στο Αρχαίο Θέατρο της Επιδαύρου σε σκηνοθεσία-χορογραφία Μορίς Μπεζάρ υπερέβησαν το εγχώριο ενδιαφέρον. Λογικό: Επρόκειτο για την πρώτη εμφάνιση του διάσημου συγκροτήματος στο εξωτερικό στην πλήρη του σύνθεση αφού η προηγούμενη «εξόρμησή» του στην Ιαπωνία αφορούσε μόνο τους πρωταγωνιστές του. Αυτή τη φορά, όμως, θα ταξίδευε ολόκληρο το δυναμικό, από τους καλλιτέχνες ως τους τεχνικούς, πράγμα το οποίο δημιούργησε αίσθηση και προσμονή…Τέσσερα σιδηροδρομικά οχήματα με τα σκηνικά της όπερας του Μπερλιόζ «Η καταδίκη του Φάουστ» έφθασαν ήδη στην Αθήνα εν όψει της εμφάνισης της Όπερας των Παρισίων στο Αρχαίο Θέατρο της Επιδαύρου στο πλαίσιο των καλλιτεχνικών εκδηλώσεων του Ελληνικού Οργανισμού Τουρισμού» γράφει το «Βήμα» στις 21 Ιουλίου 1965 χαρακτηρίζοντας το επικείμενο ανέβασμα ως το «μεγαλύτερο θεατρικό εγχείρημα με τη συμμετοχή του διάσημου συγκροτήματος». Για την παρουσίαση του έργου, διαβάζουμε σε άλλο σημείο του ρεπορτάζ, «θα συνεργασθούν 314 τεχνικοί και καλλιτέχνες της Όπερας των Παρισίων και 164 κομπάρσοι και διοικητικοί υπάλληλοι. Για τη μεταφορά των Γάλλων τραγουδιστών, χορευτών και τεχνικών διετέθησαν 4 αεροσκάφη, θα δημιουργηθεί δε αερογέφυρα την νύκτα της 25ης προς την 26ην Ιουλίου μεταξύ της γαλλικής πόλεως Οράνζ – όπου εμφανίζεται το κλιμάκιο – και του Ελληνικού».

Η « Ελληνική Επανάσταση » παρουσιάστηκε στο Μέγαρο Μουσικής το 2011 από την Συμφωνική Ορχήστρα του Δήμου Αθηναίων, υπό τον Ελευθέριο Καλκάνη και το 2019 από τον Βύρωνα Φιδετζή, στο θέατρο ΟΛΥΜΠΙΑ με την Φιλαρμόνια. Ο Λουκάς Καρυτινός με την Καμεράτα έχουν ετοιμάσει το έργο για το Μέγαρο Μουσικής.

Ο μεγάλος συνθέτης και Φιλέλληνας Έκτωρ Μπερλιόζ αποτελεί πλέον σταθερό μέρος του διεθνούς ρεπερτορίου, αλλά για εμάς το έργο του έχει ακόμη πιο μεγάλη σημασία, αφού διαπνέεται ολόκληρο από την αγάπη για την ομορφιά και την ελευθερία, για τα υψηλά ανθρώπινα ιδανικά που αποτελούν την παρακαταθήκη του Ελληνισμού.

Μπορείτε να παρακολουθήσετε το έργο του Μπερλιόζ η « Ελληνική Επανάσταση » εδώ. 

Ακολουθεί το πρωτότυπο κείμενο στα γαλλικά.

Scène héroïque (La révolution grecque)

I. Récit et Air

Héros Grec: Lève-toi, fils de Sparte! allons!… N’entends-tu pas
Du tombeau de Léonidas
Une voix accuser ta vengeance endormie?
Trop longtemps de tes fers tu bénis l’infamie,
Et sur l’autel impur d’un Moloch effronté
On te vit, le front ceint de mépris et de honte,
Préparer, souriant comme aux jours d’Amathonte,
L’holocauste sanglant de notre liberté.
Ô mère des héros, terre chérie,
Dont la splendeur s’éteint sous l’opprobre et le deuil!
Ce sang qui crie en vain, ce sang de la patrie,
Nourrit de vils tyrans l’indolence et l’orgueil!
Ô mère des héros, terre chérie.

II. Choeur Prêtre Grec:

Mais la voix du Dieu des armées
A répandu l’effroi dans leurs rangs odieux.
Hellènes! rassemblez vos tribus alarmées;
L’astre de Constantin a brillé dans les cieux:
A ses clartés victorieuses, marchez en foule à l’immortalité!
Prêtre Grec et Héros Grec: Hellènes! rassemblez vos tribus alarmées;
L’astre de Constantin a brillé dans les cieux.
Prêtre Grec: A ses clartés victorieuses,
Héros! marchez en foule à l’immortalité!
Et demain de nos monts les cimes glorieuses
Verront naître l’aurore avec la liberté.
Héros Grec et Choeur: A ses clartés victorieuses,
Héros / Guerriers, marchons en foule à l’immortalité, etc.
Prêtre Grec et Choeur: Oui, la voix du Dieu des armées, etc.

III. Prière

Femmes: Astre terrible et saint, guide les pas du brave!
Que les rayons vaincus du croissant qui te brave
S’éteignent devant toi!
Héros, Prêtre, Choeur: Astre terrible et saint, etc.
Femmes: Que les fils de Sion, riches de jours prospères,
De la liberté sainte et du Dieu de leurs pères
Sans crainte bénisse la loi!
Choeur: Que les fils de Sion, etc.

IV. Final

Héros, Prêtre, Choeur: Des sommets de l’Olympe aux rives de l’Alphée
Mille échos en grondant roulent le cri de mort:
Partons /Partez !… le monde entier prépare le trophée
Que nous promet un si beau sort.
Quel bruit sur ces bords expire?…
Tyrtée éveille sa lyre,
Et la Grèce, en ce jour, oppose à ses bourreaux
Tout ce que son beau ciel éclaire de héros.
Ils s’avancent… et la victoire Rayonne sur leurs fronts poudreux;
La terre, belle encor de son antique gloire,
Retentit sous leurs pas nombreux.
Partons / Partez!… Des sommets, etc.
Aux armes!… le ciel résonne…
Harpes d’or, marquez nos pas!
Peuples!… guerriers!… l’airain tonne.
Nos fers ont soif de combats! Aux armes!

ΦΩΤΗΣ ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΙΟΥ

Πηγή