Όταν ο Μπαχ ερμηνεύει τα Κατά Ιωάννην Πάθη

Gilles Fumey

Libération – Blog Géographies en mouvement – 8 Απριλίου 2020

7 Απριλίου του 1724 στη Λειψία (Γερμανία). Ο Γιόχαν Σεμπάστιαν Μπαχ, Κάντορας της πόλης, ανεβαίνει στον εξώστη του ναού του Αγίου Νικολάου για να διευθύνει ένα έργο που συνέθεσε ειδικά για εκείνη την Μεγάλη Παρασκευή. Ο γεωγραφικός χώρος αυτής της μπαρόκ εκκλησίας της εύπορης εμπορικής πόλης της Σαξονίας γίνεται μια νέα σκηνή που κανείς δεν είχε ποτέ διανοηθεί στην Ευρώπη. Από τότε που ο Μέντελσον τα ανέδειξε και πάλι, τα Πάθη του Bach εκτελούνται κάθε χρόνο σε όλο τον κόσμο. Εκτός από την φετεινή χρονιά…

Μία μοναδική εκτέλεση του έργου του Μπαχ από την Φιλαρμονική του Βερολίνου υπό την διεύθυνση του Sir Simon Rattle τον Μάρτιο του 2019.

Εκείνη λοιπόν την Μεγάλη Παρασκευή του Απριλίου του 1724, ένα πλήθος Λουθεριανών συνωστίζεται για τον εσπερινό σε μία από τις δύο εκκλησίες της Λειψίας, τη Nikolaikirche. Ο ψαλμός Ο Κύριος ημών Ιησούς Χριστός εν σταυρώ δίνει το έναυσμα για την προσευχή και εισάγει ένα τεράστιο ορατόριο του Γιόχαν Σεμπάστιαν Μπαχ, του νέου Κάντορα. Μία επίκληση στον Χριστό που επαναλαμβάνεται τρεις φορές, Herr, unser Herrscher (Κύριε, Βασιλεύ μας) εισάγει τα πρώτα Κατά Ιωάννην Πάθη: τη σύλληψη του Ιησού, τη συνάντηση με τον Καϊάφα, την άρνηση του Πέτρου. Τέλος της πρώτης πράξης. Ο εκκλησιαστικός επιθεωρητής Deyling ανεβαίνει στον άμβωνα για το κήρυγμα. Ο Bach επανέρχεται με την χορωδία: Christus, der uns selig macht (Χριστέ που μας ευλογείς) για τη δίκη μπροστά στον Πιλάτο, τη σταύρωση (το συγκλονιστικό άλτο της haute-contre φωνής και της βιόλα ντα γκάμπα Es ist vollbracht, Όλα τώρα εκπληρώθηκαν), την κάθοδο στον ‘Αδη και το μεγαλοπρεπές Ruht wohl (Αναπαύσου εν ειρήνη). Εκθαμβωτική σύνθεση! Αλλά το κονσιστόριο της Λειψίας δυσαρεστείται, θεωρεί ότι τα Πάθηπαρά είναι λυρικά και επιπλήττουν τον Κάντορα. Ο άγγλος μαέστρος John Eliot Gardiner φαντάζεται την δημοτική και ενοριακή σύναξη να αναστατώνεται από αυτήν την Κονσερτάντε μουσική που εμποδίζει την θρησκευτική περισυλλογή.

Σκηνή από την ταινία La Ricotta (1963) του Παζολίνι εμπνευσμένη από τον πίνακα “Αποκαθήλωση” του Ρόσο Φιορεντίνο (1522). Η μεσαίου μήκους ταινία αυτή συμπεριλαμβανόταν στην σπονδυλωτή ταινία Ro.Go.Pa.G. ( Rossellini, Godard, Pasolini, Gregoretti), της οποίας είχε απαγορευτεί η κυκλοφορία επειδή είχε θεωρηθεί βλάσφημη η “Ricotta”. Ο Παζολίνι είχε μάλιστα καταδικαστεί εξαιτίας αυτού σε 4 μήνες φυλακή με αναστολή. Φωτ. Wall Street International

Η γεωγραφία της εκκλησίας του Αγίου Νικολάου ενισχύει το σκηνογραφικό χαρακτήρα αυτού του δράματος. Με τα θεωρεία της, μοιάζει με ιταλικό θέατρο. Εδώ δεν υπάρχει ενιαία σύναξη: οι πάγκοι στο κλίτος για τις γυναίκες, ο εξώστης για τους άνδρες, με τους πλουσιότερους να έχουν τις καλύτερες θέσεις για να βλέπουν τους τραγουδιστές. Οι οργανοπαίκτες με τα βιολιά, τα βιολοντσέλα, τα φαγκότα, τα φλάουτα και τα όμποε, τις viole d’amore, τις viole da gamba, τα λαούτα, το εκκλησιαστικό όργανο, γίνονται με την χορωδία οι σύγχρονοι μάρτυρες των Παθών του Χριστού. Η χορωδία στριμώχνεται ανάμεσα στην ορχήστρα και το κιγκλίδωμα, μεταφέροντας τους φόβους των μαθητών, τη βία των στρατιωτών και ενός φανατικού πλήθους: Kreuzige (Σταυρώστε τον!), διασφαλίζοντας την περισυλλογή και τα χορωδιακά που συνδέουν τη “σκηνή” με τους πιστούς οι οποίοι αντλούν από την τραγούδι ένα εξαγνιστικό αποτέλεσμα. Οι σολίστες (ο Ιησούς, ο Πέτρος και ο Πιλάτος) ίσως να βρίσκονταν διασκορπισμένοι στον εξώστη ώστε να εντείνεται το δραματικό αποτέλεσμα.

Πώς αυτό το μουσικό δράμα που εκτελέστηκε σε αυτή την λουθηρανική επαρχία μας συναρπάζει τρεις αιώνες αργότερα; Για τον Gardiner, ο Μπάχ μορφοποιεί την διήγηση του αυτόπτη μάρτυρα Ιωάννη, η οποία απευθύνεται σε όλους όσους αναζητούν πνευματική τροφή. Νεότερος κατά μερικές δεκαετίες από έναν άλλο πολύ διάσημο κάτοικο της Λειψίας, τον Λάιμπνιτς, ο Bach υλοποιεί τη σκέψη του φιλόσοφου, που υποστήριζε ότι “με τον υπολογισμό και την ανάπτυξη της σκέψης ο Θεός δημιούργησε τον κόσμο”. Για τον Gilles Cantagrel, ο Μπαχ, μέσω του υπολογισμού και της ανάπτυξης της σκέψης του, δημιούργησε με τη σειρά του ένα νέο ήχητικό κόσμο κατ’ εικόνα του Θεού.

Gilles Fumey – Μτφ. Σ.Σ.

Απόσπασμα από την ταινία La Ricotta του Παζολίνι

Πηγή