Από την Έρη Μαυροπούλη

Η κουλτούρα της Βραζιλίας είναι πολυδιάστατη, γεγονός που δυσχεραίνει τον προσδιορισμό της ταυτότητας ενός Βραζιλιάνου. Το φαινόμενο αυτό παρατηρείται στα μουσικά είδη και ειδικότερα στη samba, η οποία έχει αμφιλεγόμενη καταγωγή, αφού υπάρχουν αρκετές διιστάμενες γνώμες σχετικά με αυτήν. Είναι ένα μουσικό είδος, το οποίο σχετίζεται άμεσα με την κοινωνία και κάθε κοινωνική αλλαγή επιδρά στην εξέλιξη της. Ένας από τους στόχους της είναι να προβάλλει μια ιδιαίτερη κουλτούρα, η οποία παλαιότερα δεν ήταν ευρέως αποδεκτή και ερχόταν σε πλήρη αντιπαράθεση με τα διάφορα πρότυπα του δυτικού κόσμου.

Είναι γνωστό πως κατά τη διάρκεια του περασμένου αιώνα, οι έγχρωμοι λαοί βρίσκονταν σε περιθωριοποιημένη θέση, καθώς θεωρούνταν κατώτεροι φυλετικά και κοινωνικά. Φυσικά πρέπει να υπογραμμιστεί ότι πραγματοποιήθηκαν διαφόρων ειδών επιθέσεις εναντίον τους με στόχο την εξόντωσή τους. Η σωτήρια λύση για αυτές τις κοινωνικές ομάδες ήταν να συγκεντρωθούν γύρω από θρησκευτικά κέντρα και να αναπτύξουν σχέσεις με την ανώτερη τάξη. Η σύνδεση των δυο κοινωνικών στρωμάτων με την πάροδο του χρόνου οδήγησε στην αποδοχή της καλλιτεχνικής αξίας των έγχρωμων λαών, καθώς η ανώτερη τάξη ενδιαφέρθηκε αρκετά για αυτήν.

Αποτέλεσμα αυτού ήταν τα περιθωριοποιημένα άτομα να προστατεύονται από τις διάφορες επιθέσεις που γίνονταν. Μέσα σε ένα τέτοιο περιβάλλον γεννήθηκε και αναπτύχθηκε η samba, η οποία στους σύγχρονους καιρούς είναι ένα εξαιρετικά αγαπητό μουσικό είδος σε πολλές χώρες του κόσμου.

Μέσα από την ιστορική εξέλιξη της συμπεραίνεται ότι είναι ένα αρκετά διαδεδομένο είδος κοινοτικής μουσικής, αφού βασικό χαρακτηριστικό της είναι ο συμμετοχικός χαρακτήρας. Η κοινοτική μουσική θεωρείται ένα σπουδαίο πεδίο έρευνας καθώς και μια αναγνωρίσιμη πρακτική, η οποία ανάλογα με το κοινωνικό πλαίσιο διαμορφώνεται αντίστοιχα. Η κοινοτική μουσική είναι γνωστό ότι αποτελείται από ένα πλήθος ανθρώπων με διαφορετικά χαρακτηριστικά. Πιο συγκεκριμένα, το σύνηθες πλαίσιο της διαμορφώνεται με άτομα τα οποία έχουν διαφορετικές καταγωγές, πεποιθήσεις, δυνατότητες και ηλικία, κάτι που αυτομάτως τη μετατρέπει σε ένα είδος φιλοξενούμενης κουλτούρας.

Ο κεντρικός πυρήνας της κοινοτικής μουσικής είναι το «music making», όπου μέσα σε αυτό περιλαμβάνεται η δημιουργία, η εκτέλεση και ο αυτοσχεδιασμός. Η Veblen υπογραμμίζει πως τα είδη της ενδεχομένως να αποτελούν τμήμα πολιτιστικών πρακτικών, οι οποίες σχετίζονται με διάφορες τελετές, γιορτές και τελετουργίες.

Αναφορικά με το συμμετοχικό χαρακτήρα της samba θεώρησα κρίσιμο να αναφερθώ στα κεντρικά της σημεία. Αρχικά, η samba παρουσιάζει μια ιδιαίτερη δημοτικότητα λόγω των ρυθμικών και δομικών χαρακτηριστικών της. Σε αυτή, οι μουσικοί μπορούν να εκφραστούν σε ένα ιδιαίτερα φιλικό περιβάλλον, αφού όλοι οι συμμετέχοντες μοιράζονται αμοιβαία την έννοια του σεβασμού. Ειδικότερα, οι αρχάριοι μουσικοί ενός συνόλου μέσω των πολλαπλών επαναλήψεων και με τη βοήθεια των υπόλοιπων μουσικών μαθαίνουν καλύτερα το δικό τους μέρος.

Σύμφωνα με τον Dewey, η μάθηση μέσω της εμπειρίας και της επανάληψης είναι χρήσιμη στους μουσικούς που δεν έχουν μεγάλη εμπειρία, αλλά χάρη στις δυο αυτές προσεγγίσεις, μπορούν να προσπαθήσουν να εκτελέσουν με ορθό τρόπο τα διάφορα μοτίβα της μουσικής. Με άλλα λόγια το συγκεκριμένο μοντέλο μάθησης κατευθύνει το νέο μουσικό σε αυξανόμενους δρόμους δυσκολίας, με στόχο να αναπτύξει τις δεξιότητές του. Σε περίπτωση αστοχίας τα υπόλοιπα μέλη καθοδηγούν τα αρχάρια άτομα χωρίς να τα επικρίνουν και χωρίς να γίνει αντιληπτό το οποιοδήποτε λάθος στον ακροατή. Με αυτόν τον τρόπο η ψυχολογία εκείνων που δεν έχουν εμπειρία είναι ανεβασμένη και δεν τους καταβάλλουν συναισθήματα φόβου. Δεν πρέπει να αγνοηθεί το γεγονός, ότι ο κάθε μουσικός δέχεται κριτική, είτε αρνητική είτε θετική, για το παίξιμό του στα διάφορα μουσικά κομμάτια. Αν υπάρξει αρνητικός σχολιασμός, αμέσως του γνωστοποιείται αυτός ώστε στον επόμενο κύκλο επανάληψης να διορθώσει τα λάθη που πραγματοποίησε στον προηγούμενο. Συνεπώς, μέσα σε ένα ιδιαίτερο φιλικό περιβάλλον έχει τη δυνατότητα μέσω της κριτικής που του ασκείται, να διορθώσει τα λάθη του με τη βοήθεια των υπολοίπων μουσικών, ακούγοντας τους να εκτελούν άρτια το εκάστοτε μουσικό κομμάτι.  Πρέπει εκ νέου να τονισθεί ότι κάθε ομάδα οργάνων έχει το δικό της αρχηγό, ώστε το ακουστικό μέρος να πραγματοποιηθεί όσο το δυνατόν ορθότερα.

Ο κύριος λόγος που η samba είχε μια τέτοια εξάπλωση σε διάφορες χώρες ήταν τα δομικά και ρυθμικά στοιχεία, καθώς και οι οργανικές τεχνικές της. Αυτά αποτελούν τα βασικά στοιχεία που την καθιστούν διαφορετική από άλλα μουσικά είδη του κόσμου. Ο εθνομουσικολόγος Turino διατυπώνει τη γνώμη ότι οι μουσικές πρακτικές και ο ήχος είναι βαρυσήμαντοι παράγοντες για το κτίσιμο της κοινωνικής εμπειρίας. Γενικότερα, τονίζει πως τα ρυθμικά χαρακτηριστικά και ο συγχρονισμός είναι σημαντικοί παράγοντες της συμμετοχικής μουσικής. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το groove, το οποίο θα μπορούσε να ερευνηθεί ως «δείκτης κοινωνικής γνώσης», διότι τα ρυθμικά του στοιχεία είναι διαμορφωμένα με τέτοιο τρόπο, ώστε να είναι ικανά να ενώνουν τους συμμετέχοντες, τόσο ρυθμικά όσο και κοινωνικά, με αποτέλεσμα να αναπτύσσεται ένας ηχητικός χώρος, όπου μέσα σε αυτόν αλληλεπιδρούν τα άτομα. Είναι φανερό πως η Βραζιλία έχει επηρεαστεί από την κουλτούρα της Άφρο-Βραζιλίας, κάτι που είναι διακριτό και στη μουσική.

Η samba είναι μουσικό είδος αλλά και κοινωνικό φαινόμενο το οποίο έχει κυρίαρχο ρόλο στο βραζιλιάνικο καρναβάλι. Συνδέεται με την έννοια του εορτασμού, όπως και το batuque και είναι, ως επι το πλείστον, το διασημότερο εκφραστικό είδος της χώρας. Παράλληλα είναι ιδιαίτερα αγαπητό και δημοφιλές και σε άλλες περιοχές παγκοσμίως μέχρι και σήμερα. Έχει χρησιμοποιηθεί για να αναδείξει πολιτιστικά χαρακτηριστικά της έγχρωμης παράδοσης, γεγονός που υποδηλώνει έμμεσα και την ύπαρξη των Αφρικανών.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα της Αφρικάνικης επιρροής είναι το Βραζιλιάνικο καρναβάλι, στο οποίο εμφανίζονται πολλά πολιτιστικά και μουσικά στοιχεία της Αφρικής. Επιπλέον, με το Ατλαντικό δουλεμπόριο συγκεντρώθηκε ένα μεγάλο μέρος στρατιωτών από την Δυτική Αφρική και το Κονγκό, με αποτέλεσμα εκείνοι με τη σειρά τους να διαδώσουν τη δική τους μουσική κουλτούρα στο «νέο κόσμο». Όπως φαίνεται, το γεγονός αυτό οδήγησε στην εμφάνιση νέων θρησκειών, όπως το Voudoun στην Αϊτή, τη Santaria στην Κούβα και το Candomblé στη Βραζιλία. Γνωστό είναι πως παραδοσιακά αφρικανικά ύφη εμφανίζονται σε όλο το μήκος της Καραϊβικής και της Νότιας Αμερικής.

Η Βραζιλία θεωρείται μια από τις πιο αξιοσέβαστες πηγές, της οποίας ο πυρήνας βασίζεται σε ένα πάντρεμα υφών. Ειδικότερα, ο ρυθμός είναι αφρικανικής προέλευσης και οι μελωδίες τόσο αφρικανικής, όσο και πορτογαλικής καταγωγής. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η samba, που είναι το πιο διαδεδομένο είδος και ακριβώς για αυτή τη μίξη έχει θεωρηθεί ως υβριδικό είδος. Γενικότερα, η αποσαφήνιση της βραζιλιάνικης ταυτότητας είναι ένα από τα βασικά θέματα συζήτησης του επιστημονικού κλάδου, κάτι που το τονίζει και ο βραζιλιάνικης καταγωγής ιστορικός Gilberto Freyre χαρακτηρίζοντας την πολύπλευρη και πολυδιάστατη ταυτότητά της ως ζήτημα ανθρωπολογικού χαρακτήρα. Αξιοσημείωτο είναι πως πίσω από τον όρο samba κρύβεται μια πληθώρα στυλ δημοφιλούς χαρακτήρα ,όπως η samba carnavalesco, η samba debreque, η samba deexaltação, η samba degafieira και άλλα. Βέβαια, κάθε κοινωνία ξεχωριστά εξέλιξε ένα μουσικό είδος, γεγονός που σημαίνει, ότι τα επιμέρους χαρακτηριστικά των υφών διαφοροποιούνταν από περιοχή σε περιοχή. Τέλος, ορισμένες θεωρίες υποστηρίζουν πως η καταγωγή της samba προέρχεται από τα ranchos, τα οποία δημιουργήθηκαν από έγχρωμους ανθρώπους.

Βιβλιογραφία
Blin, E. 2008 “Brazilian Music and Social Consciousness: The Tropicália Movement”,  PhD thesis, Arizona, University of Arizona. 
Monteiro, D. 2016. ‘‘Samba: the sense of community in participatory music’’, ‘Participatory musicking’, PhD thesis,  Boston University, Boston, 173-179.
Pravaz, N. 2008. ‘‘Hybridity Brazilian Style: Samba, Carnaval, and the Myth of “Racial Democracy” in Rio de Janeiro’’, Identities  15(1): pp. 83-86.
Tremura, W. 2014. “African Influence in Brazilian Music: Samba”, Florida: contramare
Tupinamba, M., Azevedo, C. και Trotta, F. 2015. “Introduction: Analyzing Popular Sound: An Assessment of Popural Music Studies in Brazil”.  Made in Brazil: Studies in Popular Music. Ed.Tupinamba, M., Azevedo, C.και Trotta, F. New York: Routledge Global Popular Music Series, pp.2
Veblen, K.K. 2007 “The many ways of community music”, International Journal of Community Music 1(17): pp 2-3.

Πηγή