Είσαι ξαπλωμένος με κλειστά μάτια στο κρεββάτι σου. Είναι Κυριακή πρωί. Ξέρεις πως το πρόγραμμα της ημέρας δεν έχει τίποτα απολύτως, άντε καμιά παιδική χαρά. Ούτε πάρτι, ούτε άλλες υποχρεώσεις, ούτε δουλειές σπιτιού. Ευτυχία. Κι εκεί που ονειροπολείς και φαντάζεσαι μυρωδιές καφέ να βγαίνουν από την κουζίνα, λαχταριστά αυγά μάτια να τσιτσιρίζουν στο τηγάνι και τη φρυγανιέρα να σιγοψήνει ψωμάκι, ακούς μια πολύ γλυκιά φωνούλα να σε ρωτάει «Μαμά, πότε θα πεθάνεις;».

Είναι καιρό τώρα που τριγυρίζε στο κεφάλι μας αυτό το «δύσκολο» αφιέρωμα στα βιβλία που έχουν να κάνουν με τον θάνατο και την απώλεια. Όμως, ήρθε ο καιρός του, μιας και φαντάζομαι πως όλοι, λίγο – πολύ, ανά περιόδους, αισθανόμαστε ότι παίζουμε στην Ολοκαίνουργια… Παλιά Διαθήκη του Jaco Van Dormael, με τα παιδιά να ρωτούν για τον θάνατο και το Πότε είτε έχει προηγηθεί κάποιο συμβάν, είτε όχι. Επειδή όμως εμείς δεν είμαστε ειδήμονες, αναζητήσαμε τη γνώμη ενός ειδικού. Ετσι για ακόμα μία φορά, η Σύμβουλος Ψυχικής Υγείας/ Οικογενειακή Ψυχοθεραπεύτρια Μαρία Παπαφιλίππου* αναλαμβάνει τον δύσκολο ρόλο να μας εξηγήσει πώς μπορούμε να συζητάμε για το θέμα αυτό με τα παιδιά, μεσα από ένα κείμενο εξαιρετικά προσωπικό και γεμάτο συναίσθημα, ενώ στο τέλος του θα βρείτε μερικά από τα πιο όμορφα βιβλία για το θέμα, βιβλία που κυκλοφορούν στα ελληνικά, αλλά και μερικά ξενόγλωσσα.

Μαμά, θα πεθάνεις;

«Όταν ήμασταν μικρά παιδιά, οι γονείς μας μας παίρνανε μαζί σε κηδείες και ο πατέρας μας συνήθιζε να λέει ότι «το μόνο σίγουρο στη ζωή είναι ο θάνατος». Ήταν (και είναι) βαθειά πεποίθησή του, το είχε φιλοσοφήσει και το έλεγε με σιγουριά. Μεγάλωσα έχοντας εικόνα πώς είναι όταν πεθαίνει κανείς, περνώντας μέσα από τη διαδικασία του πένθους, μοιράζοντας με την οικογένεια ιστορίες για τον εκάστοτε εκλιπόντα, κλαίγοντας για αυτόν, αποχαιρετώντας τον, ανεξαρτήτως αν ήταν πολύ κοντινός και αγαπημένος ή πιο μακρινός, αν ήταν η ώρα του ή όχι. Ο θάνατος ήταν και είναι κάτι φυσιολογικό για μένα, μέρος της ζωής. Συζητούσαμε για αυτόν, όπως και για τη ζωή. Η σιγουριά του πατέρα μου, έδινε σιγουριά και ασφάλεια και σε μένα. Η διαθεσιμότητά του, να μου εξηγεί πριν την κηδεία, κατά τη διάρκειά της ή και μετά, μου ήταν σημαντική. Κατά τον ίδιο τρόπο, όταν έγινα μαμά, έπαιρνα και παίρνω τα παιδιά μαζί σε κηδείες, τους εξηγώ (ακόμα και όταν ήταν σε ηλικίες που δεν μιλούσαν) τί επρόκειτο να γίνει, με βλέπουν ευάλωτη και πολύ στενοχωρημένη και συζητάμε για αυτό, ως μέρος της ζωής. Στενοχωριούνται και αυτά. Και αυτό αποδέχομαι ότι είναι μέρος της ζωής. Και είμαι δίπλα τους, διαθέσιμη, να το συζητάμε. Αν θυμηθώ την πρώτη φορά που πέθανε κάποιος πολύ κοντινός μας και το συζητήσαμε πραγματικά, ο μεγάλος μας γιος ήταν γύρω στα τρία και είχε πολλές απορίες και συζητούσαμε πολλά βράδια σχετικά. Γιατί πέθανε; Πού πήγε; Θα ξανάρθει; Εσείς (μαμά και μπαμπά) θα πεθάνετε; Ο παππούς; Η γιαγιά; Ένα παιδί σε αυτή την ηλικία δεν μπορεί να καταλάβει τη μονιμότητα του θανάτου και για αυτό θάνατος μπορεί να σημαίνει αποχωρισμός. Η ιδέα του αποχωρισμού από τους αγαπημένους μπορεί να του είναι τρομακτική, όπως και στους μεγάλους άλλωστε. «Τώρα είμαι εδώ να σε φροντίζω και πιστεύω θα είμαι για πολλά, πολλά χρόνια ακόμα. Αλλά κάποια στιγμή θα πεθάνω κι εγώ, όπως όλοι μας».

Η αλήθεια είναι, ότι για πρώτη φορά ήρθα αντιμέτωπη με την (τόση) αβεβαιότητα μου. Ούτε ξέρω πότε θα πεθάνουμε, ούτε τί γίνεται από εκεί και πέρα (όχι με σιγουριά πάντως), ούτε τί ακριβώς είναι σωστό να πούμε. Οπότε, συνειδητοποίησα και βιωματικά πια, ότι καλύτερα να λέμε αυτά που ξέρουμε και αυτά που πιστεύουμε. Την αλήθεια μας. Με τη γνώση και την πίστη που έχει ο καθένας. Με την ευαλωτότητα που μας διακατέχει, την αλήθεια των συναισθημάτων μας. Δίνοντας χώρο στα παιδιά να εκφραστούν, να ρωτήσουν, να προβληματιστούν, να φτιάξουν μία δική τους «εικόνα». Ο καταιγισμός ερωτήσεων των παιδιών μας έρχεται στην προσπάθειά τους να κατανοήσουν αυτό που είναι και σε εμάς τους ενήλικες τόσο δυσνόητο. Είναι ο τρόπος τους να ρυθμίσουν τις σκέψεις και τα συναισθήματά τους. Ακόμα κι αν δεν καταλαβαίνουν και πολύ καλά τι έγινε (ανάλογα την ηλικία τους), συντονίζονται με τα συναισθήματα μας. Την απώλεια, το πένθος, την ανησυχία μας. Και προσπαθούν και αυτά να τα χωρέσουν μέσα τους. Μέσα από εμάς προσπαθούν να κατανοήσουν τους εαυτούς τους, τη ζωή την ίδια. Παιδιά προσχολικής ηλικίας συνήθως νομίζουν ότι ο θάνατος είναι κάτι αναστρέψιμο ή παροδικό. Μεταξύ 5 και 9 ετών τα περισσότερα παιδιά αρχίζουν να καταλαβαίνουν ότι όλα τα έμβια όντα κάποτε πεθαίνουν και ότι ο θάνατος είναι οριστικός. Μετά τα 9 έτη, τα παιδιά αρχίζουν να έχουν συνείδηση ότι ο θάνατος είναι μη αναστρέψιμος και ότι κάποια μέρα θα φύγουν και τα ίδια από τη ζωή.

Οι γονείς, με έμφυτη την ανάγκη προστασίας των παιδιών, συνήθως αγχωνόμαστε τι πρέπει και τι δεν πρέπει να πούμε, μην μπερδευτούν, μη φοβηθούν, μην αγχωθούν και τα παιδιά. Όλα αυτά μπορεί να συμβούν και είναι σημαντικό να τα επιτρέψουμε, να τα ακούσουμε (ξανά και ξανά), να τα συζητήσουμε και να τα αγκαλιάσουμε όσο χρειάζεται. Τότε όμως ερχόμαστε αντιμέτωποι με τις δικές μας πεποιθήσεις και τις δικές μας ανησυχίες και φόβους. Καλό είναι να τα έχουμε αναλογιστεί νωρίτερα. Καλό είναι να γνωρίζουμε επίσης τους περιορισμούς μας. Δεν τα γνωρίζουμε όλα και πιθανώς να μην τα αντέχουμε και όλα. Και είναι ΟΚ. Συζητώντας τα όλα αυτά ανοιχτά όμως, τους δίνουμε πληροφορίες που χρειάζονται και τα βοηθάμε να ρυθμίζουν –ειδικά- τα έντονα και «δύσκολα» συναισθήματά τους. Αυτά που συνήθως εμείς οι μεγάλοι αποφεύγουμε.

Πρακτικά, χρειάζεται να εξηγούμε όσο πιο απλά γίνεται. Ο τάδε πέθανε (όχι “έφυγε”/ “κοιμήθηκε”, γιατί νομίζουν ότι θα επιστρέψει ή θα ξυπνήσει). Και αυτό σημαίνει ότι δεν αναπνέει, δεν περπατάει, δεν τρώει, δεν πεινάει, δε ζεσταίνεται ή κρυώνει και δε θα τον ξαναδούμε. Τα μικρά παιδιά συνήθως επανέρχονται με τις ίδιες ερωτήσεις, γιατί είναι ο τρόπος τους να μαθαίνουν μέσα από την επανάληψη, μέχρι να καλυφθούν. Χρειάζονται πληροφορίες και την πεποίθηση ότι είναι σε ένα ασφαλές περιβάλλον, όπου μπορούν να εκφράσουν το πώς νιώθουν, όπως κι αν είναι αυτό. Συνήθως οι ερωτήσεις έρχονται, όταν υπάρχει κάποιο συγκεκριμένο ερέθισμα (κάποιος πέθανε, είδαν ένα νεκρό ζώο, κάτι άκουσαν, διάβασαν ένα παραμύθι, είδαν κάποιον να πεθαίνει σε κάποιο παιδικό, κτλ) και είναι βοηθητικό να προσπαθούμε με ερωτήσεις να καταλάβουμε τι είναι αυτό που τα απασχολεί πραγματικά. Αν αισθανόμαστε ότι είναι κάτι που δεν μπορούμε να αναλάβουμε να κάνουμε, είτε μεταθέτουμε την ευθύνη σε κάποιο –οικογενειακό- πρόσωπο που μπορεί να αναλάβει, είτε συμβουλευόμαστε κάποιον ειδικό. Προσωπικά, αισθάνομαι τυχερή που μεγάλωσα κατ’αυτό τον τρόπο, με μεγαλύτερη αποδοχή για το μεγαλείο και το μυστήριο της ζωής… Δε συνηθίζω να γράφω προσωπικές ιστορίες, αυτή όμως πιστεύω ότι μπορεί να είναι βοηθητική».

Παιδικά βιβλία που μιλούν για τον θάνατο και την απώλεια

Το θέμα δύσκολο, όπως προείπαμε, όμως αρκετοί συγγραφείς, Ελληνες και ξένοι, έχουν καταπιαστεί με αυτό. Εμείς, βρήκαμε εννέα βιβλία που διαβάζοντάς τα με τα παιδιά θα μπορέσετε να δώσετε τις απαντήσεις που αναζητούσατε, με λίγη βοήθεια από την παιδική λογοτεχνία.

Το δικό τους ταξίδι – Αργυρώ Πιπίνη / εικ. Μαριλένα Μελισσηνού / εκδ. Καλειδοσκόπιο. Δύο παιδιά, η Λουκία και ο Κοσμάς ζούν την απώλεια του παππού τους από διαφορετικές πλευρές. Ζουν όλοι μαζί και αντιλαμβάνονται τα γηρατειά, τη φθορά και τελικά τον θάνατο ενός πολύ αγαπημένου τους προσώπου. Καταφέρνουν όμως μέσα από τις αναμνήσεις τους να τον κρατήσουν ζωντανό. Η Αργυρώ Πιπίνη στήνει μια εξαιρετική ιστορία για την απώλεια και εξηγεί μέσα από την συγκινητική ιστορία των δύο αδερφών την ανάγκη που έχουμε όλοι μας να κρατάμε μέσα μας ζωντανές τις αναμνήσεις μας και μέσα από αυτές να κρατάμε ζωντανά τα πρόσωπα που αγαπάμε πολύ. Ενα μοναδικό ταξίδι στα συναισθήματα που προκαλεί ο θάνατος, ένα βιβλίο που δικαίως κέρδισε το 2015 το βραβείο του Περιοδικού Ο Αναγνώστης για το καλύτερο εικονογραφημένο βιβλίο για παιδιά και αναγράφτηκε στους καταλόγους των White Ravens για την ίδια χρονιά.

Mέχρι τον ουρανό και πίσω – Αλεξία Βερνίκου / εικ. Σοφία Τουλιάτου / εκδ. Ικαρος. Η νεότερη προσθήκη στη λίστα με τα βιβλία που μιλούν στα παιδιά για τον θάνατο είναι το βιβλίο της ψυχολόγου Αλεξίας Βερνίκου. Μέσα από την ιστορία της Έλλης και της γιαγιάς της, μαθαίνουμε να αποδεχόμαστε την απώλεια και να αναζητούμε καταφύγιο στις αναμνήσεις μας για να κρατήσουμε ζωντανή την εικόνα αυτού που αγαπάμε τόσο, αλλά χάσαμε. Το βιβλίο αυτό, πέρα για πέρα αληθινό και συγκινητικό – περιγράφει λέξη προς λέξη, εικόνα προς εικόνα, συναίσθημα προς συναίσθημα ακριβώς τις φάσεις που περνάμε όλοι – μικροί και μεγάλοι – για να μπορέσουμε να συμβιβαστούμε με την πραγματικότητα, όσο σκληρή κι αν είναι αυτή.

Κυπάρισσος – Marta Sanmamed / εικ. Sonja Wimmer/ εκδ. Λιβάνης. Ο Κυπάρισσος είναι ένας νέος που ζούσε παρέα με το ιερό ελάφι που το υπεραγαπούσε και το φρόντιζε. Ωσπου μια μέρα, κατά λάθος, θα το λαβώσει και το ελάφι θα πεθάνει. Ο Κυπάρισσος που το αγαπούσε τόσο πολύ ευχήθηκε στον θεό Απόλλωνα να πεθάνει μαζί του. Εκείνος τον μεταμόρφωσε σε ψηλό κυπαρίσσι που αν το παρατηρήσεις από κοντά, πάντα δακρύζει. Σε αυτή την ιστορία όμως, δεν είναι μόνο ο Κυπάρισσος πρωταγωνιστής, αλλά ένας σκύλος, ένα άλογο, μια καρδερίνα κι ένας κούνελος που πεθαίνουν, τέσσερις ιστορίες απώλειας και πώς τις ζουν τέσσερα διαφορετικά παιδιά και το μήνυμα ότι χάνεται για πάντα ό,τι ξεχνιέται. Ο Κυπάρισσος τιμήθηκε το 2015 με το Χρυσό Μετάλλιο για το καλύτερο εικονογραφημένο βιβλίο στα Independent Publisher Book Awards.

Το νησί του παππού – Benji Davies / εκδ. Ίκαρος. O Σιντ αγαπάει τον παππού του. Και ο παππούς αγαπάει τον Σιντ. Κι αυτό δεν πρόκειται να αλλάξει ποτέ, ακόμα κι όταν ο παππούς αποφασίσει να αφήσει το σπίτι του και να κάνει ένα μεγάλο ταξίδι. Ο πολυαγαπημένος συγγραφέας και εικονογράφος Benji Davies δημιουργεί μια ιστορία για την απώλεια, την μεταφέρει με ένα μεγάλο πλοίο από την πολύβουη πόλη και την τοποθετεί σε ένα μαγικό νησί, γεμάτο φυτά και ζώα και χτίζει εκεί το νέο σπίτι του παππού, εκεί που θα μείνει από εδώ και πέρα. Το ταξίδι του αυτό φαίνεται πως θα είναι το τελευταίο του και ο Σιντ θα πρέπει να γυρίσει πίσω μόνος στην πόλη και να μάθει να «βλέπει» τον παππού του μέσα από τα πράγματα που τους άρεσε πολύ να κάνουν μαζί. Το βιβλίο έλαβε πολλές διακρίσεις και βραβεία.

Εκτός από τα παραπάνω που μπορείτε να βρείτε σε ελληνικά βιβλιοπωλεία, υπάρχουν και τέσσερα ακόμα βιβλία, που δεν έχουν μεταφραστεί στα Ελληνικά. Το πρώτο είναι το πολύ ιδιαίτερο Cry, heart, but never break του Δανού συγγραφέα Glenn Ringtved, σε εικονογράφηση Charlotte Pardi (στα δανέζικα ο τίτλος είναι Græd blot), με πρωταγωνιστή τον… Θάνατο που έχει έρθει να πάρει τη γιαγιά. Τα εγγόνια της είναι παρόντα και αποφασισμένα να μην τον αφήσουν να την πάρει μαζί του. Ο Θάνατος όμως θα έρθει… φυσικά και θα αφήσει χρόνο στα τέσσερα παιδιά να κατανοήσουν την αξία του να έχεις χρόνο για να αποχαιρετίσεις τους αγαπημένους σου. 

Ο Oliver Jeffers υπογράφει το The heart and the bottle,την ιστορία ενός μικρού κοριτσιού που χάνει τον μπαμπά της και κλείνει την καρδιά της σε ένα μπουκάλι. Θα περάσουν πολλά χρόνια μέχρι να συναντήσει ένα άλλο κορίτσι που θα την κάνει να ξεκλειδώσει την καρδιά της. Μια υπέροχη ιστορία για την απώλεια από τον αγαπημένο συγγραφέα και εικονογράφο των Πιγκουίνος χάθηκε, Πιγουίνος Βρέθηκε, Πώς να πιάσεις ενα αστέρι, Ο δρόμος για το σπίτι, κλπ. Το Michael Rosen’s Sad Book, σε εικονογράφηση του Sir Quentin Blake, συμπληρώνει μαζί με τα My Father’s Arms Are A Boat του Stein Erik Lunde σε εικονογράφηση του Øyvind Torseter και το ελαφρώς χιουμοριστικό The Flat Rabbit του Bardur Oskarsson, τη λίστα με τα ξενόγλωσσα βιβλία που μιλούν για τον θάνατο. 

*Η Μαρία Παπαφιλίππου είναι η ιδρύτρια της Attachment Parenting Hellas, επαγγελματίας συνεργάτης της Attachment Parenting International (ΑΡΙ) και πιστοποιημένη Attached At The Heart Parent Educator. Το υπόβαθρό της περιλαμβάνει σπουδές Ψυχολογίας (BA) στο Αμερικάνικο Κολλέγιο Ελλάδος και Πολιτικές Επιστήμες και Ιστορία στο Πάντειο Πανεπιστήμιο (πτυχίο). Έχει ολοκληρώσει μεταπτυχιακές σπουδές (MSc) στη Ψυχική Υγεία στο King’s College London-Institute of Psychiatry, με κατεύθυνση τη ψυχοδυναμική προσέγγιση και τη γνωσιακή θεραπεία της συμπεριφοράς (CBT). Έχει ειδικευθεί στην Οικογενειακή Συστημική Ψυχοθεραπεία στο Εργαστήριο Διερεύνησης Ανθρώπινων Σχέσεων και στην Προγεννητική και Περιγεννητική Ψυχολογία από την Ελληνική Ένωση Προγεννητικής και Περιγεννητικής Ψυχολογίας και Ιατρικής (Cosmoanelixis). Είναι πιστοποιημένη εκπαιδεύτρια γονέων στη Θετική Διαπαιδαγώγηση. Έχει εξειδικευθεί στην Παιδοψυχολογία-Παιδοψυχιατρική (Πανεπιστήμιο Αιγαίου).

Πηγή: Κόκκινη αλεπού