Η Τόνι Μόρισον θεωρείται μία από τις πιο διάσημες εκπροσώπους της αφροαμερικανικής γραφής. Γεννημένη το 1931 στο Οχάιο, εργάστηκε στον εκδοτικό οίκο Random House και δίδαξε στα φημισμένα πανεπιστήμια Γέιλ και Πρίνστον, επί πολλά χρόνια, αμερικανική λογοτεχνία. Το 1993 τιμήθηκε με το Νομπέλ Λογοτεχνίας.

Το «Τζαζ» προλογίζεται από τη συγγραφέα, η οποία εφοδιάζει τον αναγνώστη με τα στοιχεία που εμπνέουν την ιδιότυπη πλοκή και το ύφος αυτής της νεοϋορκέζικης ιστορίας αγάπης. Η Μόρισον, κάτοικος της Νέας Υόρκης ούσα, έχει έντονες παιδικές μνήμες από τη μουσική της λεγόμενης Εποχής της Τζαζ. Η «αλλόκοτη νοσταλγία» που διέπει τις ιστορίες και τ’ ακούσματα των γονιών της, εκπατρισμένων μαύρων του Νότου, αποτελούν για εκείνη τον ορισμό της τζαζ κατά τη δεκαετία του 1920: την αφροαμερικανική μορφή τέχνης που «θα καθόριζε, θα επηρέαζε, θα αντανακλούσε την κουλτούρα ενός έθνους».

Το «Τζαζ» εκτυλίσσεται ακριβώς στην αρχή της αναγέννησης του Χάρλεμ (δεκαετίες 1920-1940), την περίοδο της ακμής της αφροαμερικανικής κουλτούρας στην τέχνη, τη μουσική και τα αφηγήματα σημαντικών μαύρων συγγραφέων, όπως οι Λάνγκστον Χιουζ και Ζόρα Νιλ Χέρστον.

Συγγραφικό υπόβαθρο και ισχυρό σημείο αναφοράς στην εικονοποιία της αφήγησης του «Τζαζ» είναι το βιβλίο «The Harlem Book of the Dead» (Η Βίβλος των νεκρών του Χάρλεμ) του φωτογράφου Τζέιμς Βαν Ντερ Ζέε. Η φωτογραφία μιας όμορφης νεαρής κοπέλας σ’ ένα φέρετρο, θύμα του εραστή της που την πυροβόλησε με σιγαστήρα, σ’ ένα πάρτι, γίνεται αφορμή για το μοιραίο τέλος της νεαρής Ντόρκας, που σκοτώνεται με τον ίδιο ακριβώς τρόπο στο μυθιστόρημα της Μόρισον.

Οι δύο βασικοί ήρωες της ιστορίας, μαύροι φυγάδες του Νότου, ο Τζο και η Βάιολετ, βρίσκουν καταφύγιο εργασίας και αποδοχής της «φυλής» στο Μανχάταν, την κατεξοχήν πόλη της τζαζ. Το πενηντάχρονο ζευγάρι, έχοντας κλείσει μία εικοσαετία σ’ ένα διαμέρισμα στην καρδιά του Χάρλεμ, καλείται ν’ αντιμετωπίσει «την παρουσία ενός κοριτσιού που εισάγει στη ζωή τους ένα είδος κινδύνου μάλλον ψυχολογικού παρά φυσικού», σύμφωνα με τη συγγραφέα.

Σκοπός της Μόρισον είναι να χρησιμοποιήσει τα χαρακτηριστικά της τζαζ, όπως η επινόηση, ο αυτοσχεδιασμός, το «τσιμπολόγημα» και η οικειοποίηση από άλλα είδη μουσικής: γκόσπελ, κλασική, μπλουζ, ύμνους. Η γραφή της ακολουθεί την ίδια εκδήλωση ευφυΐας, αισθησιασμού και αναρχίας, μέσα από την πολυφωνική αφήγηση, δίνοντας την ευκαιρία στους ήρωές της να εκφραστούν στον ίδιο ατμοσφαιρικό ρυθμό μιας μουσικής βαθιά αισθηματικής.

Για παράδειγμα, η Βάιολετ διχάζεται ενδομύχως και σκοντάφτει σε ψυχικές «ρωγμές». Η αυτοκτονία της μητέρας της σ’ ένα πηγάδι λόγω της καταπίεσής της από την υποτέλειά της στους λευκούς του Νότου και η μνήμη της πολύτεκνης, πάμφτωχης οικογένειάς της κάνει τη Βάιολετ να μη θέλει παιδιά. Μιλά εξομολογητικά, σε πρώτο πρόσωπο, όταν προσπαθεί να κατανοήσει την ερωτική σχέση του πενηντάρη άνδρα της με τη δεκαοκτάχρονη Ντόρκας. Η Ντόρκας, για τη Βάιολετ, είναι η κόρη που δεν απέκτησε ποτέ.

Το παρελθόν του Τζο θυμίζει σκοτεινό παραμύθι. Η μητέρα του, το «Αγρίμι», νέγρα αγνώστου ταυτότητας, μετά τη γέννα τον εγκαταλείπει και κρύβεται. Ζει σε μια σπηλιά στο δάσος. Ο Τζο, νεαρός κυνηγός στο ίδιο δάσος, δεν παύει να την αναζητεί, χωρίς ποτέ να την έχει συναντήσει. Στην ανεκπλήρωτη επιθυμία να δει τη μητέρα του, προστίθεται ο διαρκής θρήνος για τη Ντόρκας που σκότωσε ο ίδιος. Το βίαιο ξέσπασμα της Βάιολετ όταν τρελή από ζήλια επιχειρεί να χαράξει με μαχαίρι το πρόσωπο της νεαρής νεκρής Ντόρκας στο φέρετρο, γυρνά την ιστορία κυκλικά, νοηματοδοτώντας εκ νέου τον παράφορο εαυτό του Αγριμιού-μητέρας στο πρόσωπο της Βάιολετ-γυναίκας του Τζο.

Μουσικά μοτίβα

Η Μόρισον με τη δυναμική γραφή της μετατρέπει την οδύνη της ορφάνιας του Τζο, τη χαμένη μητέρα/μητρότητα της Βάιολετ, τον παθιασμένο και αυτοκαταστροφικό εαυτό της Ντόρκας σε ιδεατά μουσικά μοτίβα. Το «Τζαζ» θέλει να ξεφύγει από τους κανόνες της γραφής, γι’ αυτό η ίδια συγγραφέας αμφισβητεί συνεχώς την αφήγηση σε ρόλο παντογνώστριας, σε σημείο που οι ήρωες να αυτονομούνται και να καθορίζουν το δικό τους τέλος στο μυθιστόρημα.

Eνα τέλος που οδηγεί στη λύτρωση του παθιασμένου ανδρόγυνου, τη γλυκιά αποκατάσταση της σχέσης τους και του «ψιθυριστού, παλιομοδίτικου έρωτά τους», ξεπερνώντας το μοιρολατρικό, χαλασμένο δίσκο του παρελθόντος.

Τόνι Μόρισον
Τζαζ
μτφρ.-επίμετρο: Κατερίνα Σχινά
εκδ. Παπαδόπουλος, σελ. 288

Κεντρική φωτογραφία: Δολοφονημένη από τον εραστή της στο Χάρλεμ του 1920. Από το βιβλίο «The Harlem Book of the Dead». Η φωτογραφία ενέπνευσε τη Μόρισον.

Πηγή