Γράφει ο Παύλος Παπαδόπουλος

(Κεντρική φωτογραφία: Δημήτρης Βερνίκος και Μάνος Χατζηδάκις, στις Βρυξέλλες, το 1965, για τους «Όρνιθες». )

Πέρασε καιρός μέχρι να τον πείσω να μιλήσει δημόσια για τις «Μεταμορφώσεις». Συναντηθήκαμε ένα απόγευμα στον «Μαγεμένο αυλό», το εστιατόριο όπου σύχναζε ο Μάνος Χατζιδάκις, στο Παγκράτι. «Ξέρεις πότε ήρθε για πρώτη φορά ο Μάνος εδώ;» με ρώτησε λίγο πριν παραγγείλουμε. «Κάπου στις αρχές του ’60, ο διάδοχος Κωνσταντίνος έκλεισε στον “Μαγεμένο αυλό” ένα μυστικό ραντεβού με τον Χατζιδάκι. Δεν ξέρω αν ήθελε να τον ρωτήσει για την Αλίκη Βουγιουκλάκη, πάντως από τον Κωνσταντίνο έμαθε ο Μάνος τον “Μαγεμένο αυλό” κι από τότε τον έκανε στέκι του». Μιλάει ο Δημήτρης Βερνίκος, ένας από τους παλαιότερους και πιο στενούς φίλους και συνοδοιπόρους του συνθέτη. Επιδίωξα να τον γνωρίσω αφού είχα δει τη βραβευμένη του ταινία «Είδωλο στον καθρέφτη» (2008) με θέμα τη ζωή του Μάνου Χατζιδάκι. Λίγο μετά, μου αποκάλυψε ότι το 1967 ο συνθέτης έγραψε, έστειλε και του αφιέρωσε το λιμπρέτο για μια όπερα, τις «Μεταμορφώσεις», το οποίο δεν είναι γνωστό μέχρι σήμερα. Δεν ξέρουμε αν έγραψε και τη μουσική, αλλά ο Βερνίκος έχει στα χέρια του αυτό το λιμπρέτο, σε μια λιτή χειροποίητη έκδοση που έφτιαξε πριν από 50 χρόνια ο ίδιος ο Χατζιδάκις. 

«Είστε ο κύριος Χατζιδάκις;»

Στα τελευταία τριάντα χρόνια της ζωής του ο Χατζιδάκις έζησε στις δύο «όχθες» της λεωφόρου Βασιλέως Κωνσταντίνου, στο ύψος των οδών Ρηγίλλης από τη μια και Αμύντα και Φωκιανού από την άλλη. Τα σπίτια που κατοίκησε και τα στέκια όπου περνούσε πολλές ώρες σχεδόν κάθε βράδυ βρίσκονται όλα σε ακτίνα εκατό μέτρων. Το σπίτι της οδού Ρηγίλλης, μάλιστα, δεν έχει αλλάξει καθόλου στο εσωτερικό του και στο κουδούνι της εισόδου υπάρχει ακόμα το όνομα του συνθέτη. Ο Βερνίκος θυμάται την ημέρα που γνώρισε τον Χατζιδάκι. «Ο Γιώργος Ταχιάτης έπαιζε τσέλο στις ηχογραφήσεις του Χατζιδάκι και ήταν φίλος ενός φίλου μου. Έτσι πήγα σε μια ηχογράφηση στις αρχές της δεκαετίας του ’60. Δεν μιλήσαμε. Λίγο καιρό μετά, τον είδα στον δρόμο και του μίλησα. «Είστε ο κύριος Χατζιδάκις;» Ήταν πολύ κοντά στο σπίτι του, στη γωνία Βασιλέως Κωνσταντίνου και Βασιλέως Γεωργίου, απέναντι από το άγαλμα του Τρούμαν. Εκεί έμενε τότε, σε αυτή τη γωνία, στον πρώτο όροφο, μαζί με τη μητέρα του. Αργότερα μετακόμισε στη Ρηγίλλης. Ζούσε πάντα μαζί με τη μητέρα του μέχρι που την έχασε, το 1979». 

Οι συζητήσεις με τον Χατζιδάκι, που ήταν τότε μόλις 37 ετών, επηρέασαν τον Βερνίκο. «Το 1962, για να γλιτώσω από πολλά δεινά, πήγα οικειοθελώς στην αεροπορία», λέει. «Στις 10 Ιουνίου, στην πρώτη μου άδεια πήγα στην πρεμιέρα της “Οδού Ονείρων”. Ήταν μια πρωτόγνωρη εμπειρία. Πρωτόγνωρες ήταν και οι συζητήσεις με τον Μάνο. Άρχισα να μεταμορφώνομαι πολύ γρήγορα, περνώντας από την αθωότητα στη γνώση. Στην επίγνωση της πολυπλοκότητας της σκέψης και της τέχνης. Ο Μάνος με καθοδήγησε στη λογοτεχνία και στη μουσική, από τον Ντοστογιέφσκι έως τον Κάφκα και τον Στραβίνσκι. Έζησα μια τετραετία μαθητείας μέχρι το 1966 που πήγε στη Νέα Υόρκη, με αφορμή το ανέβασμα του «Ίλια Ντάρλινγκ» στο Μπρόντγουεϊ, κι έμεινε εκεί για έξι χρόνια. Τον επισκέφτηκα κάμποσες φορές. Αλλά από τότε που έφυγε για τις ΗΠΑ, πήγαινα κάθε μέρα στου Φλόκα και περνούσα ώρες με τον Γκάτσο. Αυτό συνεχίστηκε έως το 1972, που πήγα στο National Film School στο Λονδίνο για σπουδές κινηματογράφου».   

Από το 1974 ο Δημήτρης Βερνίκος εργάζεται ως σκηνοθέτης, σεναριογράφος και παραγωγός. Έχει υπογράψει 60 ημίωρες ταινίες μυθοπλασίας και 142 ντοκιμαντέρ και μεικτά είδη ταινιών, πολλά από τα οποία με θέμα τη ζωή και το έργο προσωπικοτήτων της τέχνης και του πνεύματος, Ελλήνων και ξένων. Από το 1994 έως το 2012 δίδαξε σκηνοθεσία και σενάριο στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου. Η πιο πρόσφατη δουλειά του είναι το ντοκιμαντέρ «Πνοή ζωής» με θέμα τη φυματίωση και τον έρωτα στο πρώτο ορεινό σανατόριο της Ελλάδας. Παράλληλα, ετοιμάζει το ντοκιμαντέρ «Ένοχο μυστικό», που βασίζεται στο βιβλίο του Γιάννη Μαντίδη «Σοφίκα Τοπάλη – Θηλιά στη μνήμη». Σήμερα ζει στο Πήλιο. 

O Δημήτρης Βερνίκος στον Μαγεμένο Αυλό, στο Παγκράτι

«Δεν θα απευθυνθείς στον Γκάτσο»

Κάθε φορά που μιλάμε για τον Μάνο Χατζιδάκι, δεν παραλείπει να αναφέρει με σεβασμό τον ποιητή Νίκο Γκάτσο, φίλο και συνεργάτη του Χατζιδάκι από τη δεκαετία του ’40. «Ο Γκάτσος ήταν πολύ μεγάλη φυσιογνωμία. Δεν έλεγε πολλά. Ήταν λακωνικός. Αλλά δίδασκε, επειδή είχε ειδικό βάρος και κάθε τι που έλεγε ήταν σημαντικό. Εκείνη την εποχή υπήρχε η έννοια της μαθητείας δίπλα στους μεγάλους. Η μαθητεία αυτή ήταν κάτι ιερό. Ήταν, ας πούμε, σαν να μπαίνεις σε μια εκκλησία. Έπρεπε να είσαι ταπεινός και να δείξεις σεβασμό. Την πρώτη φορά που με σύστησε στον Γκάτσο ο Μάνος, μου είπε: «Δεν θα απευθυνθείς στον Γκάτσο αν δεν σου πω εγώ». 

Όταν ο Χατζιδάκις εγκαταστάθηκε στη Νέα Υόρκη, η επικοινωνία του με τους φίλους του στην Αθήνα προφανώς άλλαξε. Σήμερα δεν μπορούμε να διανοηθούμε μια εποχή χωρίς viber, χωρίς what’s up, χωρίς βιντεοκλήσεις, laptops και smartphones, αλλά πριν από πενήντα χρόνια η ανάγκη για επικοινωνία διοχετευόταν στην αλληλογραφία μέσω ταχυδρομείου. 

300 επιστολές

Στα έξι χρόνια της Νέας Υόρκης ο Χατζιδάκις έστειλε πάνω από 300 επιστολές στον Βερνίκο, οι οποίες περιέχουν αφηγήσεις, σκέψεις και μύθους. «Ο Χατζιδάκις είχε ανάγκη από τους μύθους», λέει σήμερα ο σκηνοθέτης. «Δούλευε με μύθους, άλλους γνωστούς κι άλλους που τους δημιουργούσε μόνος του. Η μουσική για τον Μάνο ήταν το πιο εύκολο πράγμα. Έρεε χωρίς δυσκολία, αρκεί να είχε προσδιορίσει τον μύθο για τον οποίο θα έγραφε τη μουσική». Ίσως εδώ να μας αποκαλύπτεται όχι μόνο η «μέθοδος Χατζιδάκι», αλλά και το κύριο «κλειδί» της δημιουργικότητας. Ίσως ένας μύθος να είναι αυτό που ενεργοποιεί κάθε δημιουργία και ο Χατζιδάκις, οξυδερκής καθώς ήταν, να το είχε αντιληφθεί και γι’ αυτό αναζητούσε πάντοτε έναν μύθο προτού καθίσει στο πιάνο. Η σύλληψη του μύθου ενεργοποιούσε τη μουσική ως μια «απάντηση» στον μύθο. Η αποκρυστάλλωση του μύθου στη συνείδηση του συνθέτη προκαλούσε σχεδόν αυτόματα την εκδήλωση της μουσικής. 

Ο μύθος των «Μεταμορφώσεων» αφορά μια κοινωνία χωρίς φύλα. Μπορεί ο μύθος μέσα στον μύθο να είναι η αλληγορία στο «Συμπόσιο» του Πλάτωνα περί του ενιαίου ανθρώπινου όντος πριν από τη διάσπασή του σε δύο φύλα. Όμως ο συνθέτης δεν αναφέρει κάτι τέτοιο και πάντως ο προβληματισμός του δεν ήταν το πλατωνικό ιδεώδες μιας χαμένης αρμονίας. Ο άγνωστος μέχρι σήμερα χατζιδακικός μύθος θα μπορούσε να θεωρηθεί από ορισμένους προφητικός και συμβατός με την επικαιρότητα των πολύ σύγχρονων θεμάτων ταυτότητας φύλου, που απασχολεί όλο και περισσότερο τις δυτικές κοινωνίες.

H αφιέρωση του Μάνου Χατζιδάκι στον Δημήτρη Βερνίκο.

Αλληγορία

Ωστόσο, ο Δημήτρης Βερνίκος επισημαίνει ότι ο Χατζιδάκις δημιούργησε μια αλληγορία με βάση το φύλο, που είναι μεγαλύτερη και ανεξάρτητη από τον ίδιο τον προβληματισμό για το φύλο. Αν συμφωνήσουμε ότι αυτά που μας προσδιορίζουν είναι εκείνα που ταυτόχρονα μας οριοθετούν, τότε το φύλο αναδεικνύεται η ισχυρότερη και σαφέστερη οριοθέτηση. Κατά συνέπεια, ο Χατζιδάκις μέσα από τη θεωρητική σύλληψη μιας κοινωνίας χωρίς φύλα μοιάζει να ήθελε να εξερευνήσει τη λειτουργία και τη δυναμική μιας κοινωνίας χωρίς τα γνωστά όρια, αλλά με νέες παραμέτρους και πειθαρχίες. Οι «Μεταμορφώσεις» δεν είναι ένα… σεξουαλικό μανιφέστο, αλλά μια αλληγορία για μια κοινωνία που έχει καταλύσει οποιονδήποτε περιορισμό σε κάθε πεδίο σκέψης και δράσης, θέλοντας να φτάσει στη «συνολική ανταρσία». 

Δεν χρειάζεται να προσθέσουμε ότι η προσήλωση κάθε μεγάλου καλλιτέχνη στους πρωταρχικούς μύθους και στα θεμελιώδη σύμβολα (και επιστρέφουμε εδώ στην πλατωνική σκέψη) είναι η αποφασιστική επιλογή που καθιστά το έργο του επίκαιρο και διαχρονικό. Το ίδιο ισχύει και για τον Χατζιδάκι. Ακόμα κι ένας συνθέτης με το ταλέντο του Χατζιδάκι δεν θα παρήγε παρά ασήμαντη μουσική αν ανάλωνε τη ζωή και τη σκέψη του στη φθορά του συρμού. 

Και δεν είναι μόνο οι «Μεταμορφώσεις». Ο Δημήτρης Βερνίκος διαθέτει στο αρχείο του λεπτομερή σχέδια του συνθέτη για μελοποίηση ποιημάτων του Καβάφη («Τα Καβαφικά»), καθώς και για δύο άλλα έργα, τον «Ντελικανή» και την «Όπερα για πέντε», επιβεβαιώνοντας για ακόμα μία φορά ότι το άγνωστο έργο του Χατζιδάκι είναι μεγαλύτερο από το γνωστό. Ο σκηνοθέτης βρίσκεται ήδη σε επαφή με μεγάλο μορφωτικό ίδρυμα της χώρας, με στόχο να εκδοθεί σε βιβλίο το μεγαλύτερο μέρος από τις 300 επιστολές που του έστειλε ο Χατζιδάκις από τη Νέα Υόρκη την περίοδο 1966-1972. Υπάρχουν ακόμα σκέψεις να κυκλοφορήσουν οι συναυλίες της «Ορχήστρας των Χρωμάτων» με διευθυντή τον Χατζιδάκι που έχει μαγνητοσκοπήσει στα τέλη της δεκαετίας του ’80 και στις αρχές του ’90. 

Τέλος, μια άλλη ιδέα είναι να σκηνοθετήσει μια σειρά από τηλεοπτικά επεισόδια με τίτλο «Αντικατοπτρισμοί», καθένα από τα οποία θα έχει ως θέμα μία περίοδο της ζωής του συνθέτη. Πολλές οι ιδέες. Άλλωστε, όπως λέει ο Βερνίκος, «ο Μάνος δεν μου λείπει, γιατί είναι με τον τρόπο του καθημερινά παρών». Πράγματι, μέσα από τους μύθους του έργου του είναι «καθημερινά παρών». Και όχι μόνο για όσους τον έζησαν από κοντά.

Με τον Μάνο Χατζιδάκι το 1967, έξω από το ξενοδοχείο Algonquin στο Μανχάταν.

Χριστούγεννα 1966 στη Νέα Υόρκη, στο σπίτι της Μελίνας και του Ντασέν.

Χριστούγεννα 1966 στη Νέα Υόρκη, στο σπίτι της Μελίνας και του Ντασέν.

Ντίμης Κρίτσας, Δέσπω Διαμαντίδου, Δημήτρης Βερνίκος, Μελίνα Μερκούρη, Άντονι Πέρκινς στην ταράτσα του σπιτιού της Μελίνας στη Νέα Υόρκη.

Πηγή