Το 1966 ο Γιάννης Χρήστου έλαμπε ως ένας από τους σημαντικότερους συνθέτες της σύγχρονης μουσικής. Τα πρωτοποριακά έργα του ενθουσίαζαν τους φίλους μιας τολμηρής, σύγχρονης μουσικής γλώσσας και έκαναν μερικούς συντηρητικούς να ανατριχιάζουν. Και μια νύχτα του 1970, επιστρέφοντας από ένα μεγάλο τραπέζι που έκανε στους φίλους του για τη γιορτή του, σκοτώθηκε σε αυτοκινητιστικό δυστύχημα. Ηταν 8 Ιανουαρίου, γιόρταζε μάλιστα και τα 44α γενέθλιά του. Ηταν η τελευταία νύχτα της ζωής του.

Η σύζυγός του και ζωγράφος Σία Χωρέμη, η οποία οδηγούσε το αυτοκίνητο που χτύπησε σε στύλο και ανατράπηκε στη λεωφόρο Μεσογείων, εξέπνευσε δέκα μέρες αργότερα. Στο αυτοκίνητο επέβαιναν ο Στέφανος Βασιλειάδης με τη σύζυγό του, η οποία ανασύρθηκε νεκρή το βράδυ του δυστυχήματος.

Ο συνθέτης και μουσικολόγος σώθηκε με κάποια τραύματα, όπως και το δεύτερο ζευγάρι, ο ζωγράφος Γρηγόρης Σεμιτέκολο και η πιανίστρια Νέλλη Σεμιτέκολο.

Πενήντα χρόνια μετά, πολλοί μνημονεύουν φέτος τον κοσμοπολίτη πρωτοπόρο της σύνθεσης. «Το έργο του χαρακτηρίζεται από σπάνια ενότητα και συνέπεια, τόσο ως προς τις πρωτοποριακές τομές που εισήγαγε στον κόσμο των ήχων και στα καινοτόμα μουσικά συστήματα όσο και ως προς το φιλοσοφικό του σύμπαν, το οποίο εμπνέει και διαπνέει τις συνθέσεις του: ο μύθος, το υπερβατικό, ο μυστικισμός, το αρχέγονο, η τελετουργία, το απρόσιτο, ο πανικός, η υστερία…» σημειώνει ο συνθέτης, ερευνητής και σκηνοθέτης Κωστής Ζουλιάτης. Η ταινία του «Anaparastasis: Η ζωή και το έργο του Γιάννη Χρήστου (1926-1970)» θα προβληθεί στις 5 Αυγούστου στο Μουσείο Μαστίχας του Δικτύου Θεματικών Μουσείων του Πολιτιστικού Ιδρύματος Ομίλου Πειραιώς, στο πλαίσιο του Μουσικού Φεστιβάλ Χίου. Ο Χρήστου, άλλωστε, συνδεόταν με το νησί. Το Κοντάρι ήταν ο τόπος μόνιμης κατοικίας του όταν ήρθε από την Αίγυπτο, όπου γεννήθηκε, καθώς η σύζυγός του Σία Χωρέμη ήταν κόρη του μεγάλου ευεργέτη του νησιού.

Ο Γιάννης Χρήστου στο Αρχαίο Θέατρο των Δελφών το 1964, για τα γυρίσματα εκπομπής για την αμερικανική τηλεόραση με τίτλο «The Inner World» και αποσπάσματα από αρχαίες τραγωδίες, σε σκηνοθεσία του Αλέξη Μινωτή. Αφηγητής και σχολιαστής ήταν ο γνωστός Βρετανός λογοτέχνης Ρόμπερτ Γκρέιβς. 

«Οι Χιώτες τον θεωρούσαν έναν εκκεντρικό συνθέτη, μάλλον δύστροπο και ταυτόχρονα άνθρωπο που συνεχώς δοκίμαζε τα πράγματα και τους γύρω του με παιχνιδιάρικο τρόπο. Στην ουσία δεν ήξεραν ποιος ήταν ο συνθέτης Γιάννης Χρήστου», λέει ο Κ. Ζουλιάτης στην «Κ». Και προσθέτει ότι «παρότι ήταν μέλος μιας άτυπης γενιάς πρωτοπόρων και ριζοσπαστικών δημιουργών, με μια γλώσσα που δεν ήταν προσβάσιμη στο πλατύ κοινό, ήταν ιδιαίτερα αγαπητός και προσφιλής ακόμη και σε συναδέλφους του που δεν κατανοούσαν τη συνθετική του μέθοδο».

Για τον Χρήστου υπάρχει ολόκληρη μυθολογία, με μυστήριο και συμπτώσεις. Οπως ο θάνατος του αδελφού του, Εύη, το 1956, επίσης σε αυτοκινητιστικό δυστύχημα. «Προσπάθησα να μεταφέρω την αλήθεια χωρίς την ερμηνεία μου και μέσα από την ταινία αλλά και μέσα από τη διδακτορική διατριβή μου “Η μουσική και φιλοσοφική σκέψη του Γιάννη Χρήστου, όπως αυτή προκύπτει από τα χειρόγραφά του”». Στο μεταξύ, ετοιμάζει μια μονογραφία για τον συνθέτη.

«Ο τρόπος που αντιμετώπιζε ο Χρήστου τον εαυτό του και την παρουσία του αφήνει περιθώρια για ερμηνείες και αντιφάσεις», λέει ο σκηνοθέτης του ντοκιμαντέρ και θυμίζει τα λόγια της Νέλλης Σεμιτέκολο: «Ηταν ένας άνθρωπος που έπαιζε». Τονίζει ακόμη ότι με τον Γρηγόρη Σεμιτέκολο ταίριαξαν πολύ. «Βρήκε στον Σεμιτέκολο έναν άνθρωπο να επικοινωνεί ακριβώς τον τρόπο στάσης του στα πράγματα. Ο Χρήστου έπαιζε σαν παιδί και ταυτόχρονα παρατηρούσε και κατέγραφε τις αντιδράσεις των άλλων ανθρώπων, κάτι που φαίνεται στα έργα του. Υπέβαλε τα πάντα γύρω του σε μια δοκιμασία, ώστε να τα καταγράφει. Αυτό είναι μια κληρονομιά από την ενασχόλησή του με το έργο του Καρλ Γιουνγκ. Βέβαια, όλη η εκπαίδευση που εμφατικά τονίζεται στα βιογραφικά του, όπως ο Βίτγκενσταϊν, ο Μπέρτραντ Ράσελ, ο Γιουνγκ, μάλλον ήταν διαμεσολαβημένη μέσω του αδελφού του. Ο Εύης Χρήστου σπούδαζε στη τάξη του Βίτγκενσταϊν. Πιθανόν ο συνθέτης να μην υπήρξε μαθητής του, αλλά ελεύθερος ακροατής για ένα εξάμηνο στο Κέμπριτζ. Λόγω της πίεσης του πατέρα του, εύπορου σοκολατοβιομηχάνου, ο Γ. Χρήστου είχε ξεκινήσει σπουδές στα οικονομικά, αλλά ήταν εύκολο να παρακολουθεί κι άλλες διαλέξεις στα τμήματα Φιλοσοφίας. Ισως ακολουθούσε τον αδελφό του».

Η εικόνα

Η φιγούρα του εκκεντρικού, λιγομίλητου συνθέτη με τα μαύρα γυαλιά ήταν μια κατασκευασμένη εικόνα, υποστηρίζει ο Κ. Ζουλιάτης. Αλλωστε τότε, αντιθέσεις και αντιδράσεις προκαλούσαν όλα τα έργα της πρωτοπορίας. «Στην Ελλάδα μπορούσαν να προκληθούν και σε συμβατικά έργα, όπως η μουσική του “Φοίνικα”. Οπως μου μετέφερε ο Ανδρέας Ροδουσάκης, στην αίθουσα εκείνο το βράδυ ήταν μουσικοί της κλασικής αυτοί που φώναζαν “αίσχος”. Κάτι ανάλογο συνέβη όταν παρουσιάστηκε “Η Κυρία με τη Στρυχνίνη”, που έγινε κι ένα επεισόδιο. Αρχικά με μια φάρσα με την οποία ξεκινάει έτσι κι αλλιώς το έργο, προκαλώντας μια γενικευμένη αναστάτωση στην αίθουσα. “Γελάνε από κάτω”, του είπε ο κοντραμπασίστας εκείνο το βράδυ και ο Χρήστου απάντησε “αυτό θέλω”».

Στον «Πιανίστα», έργο που γράφτηκε πάνω στον Γρηγόρη Σεμιτέκολο, ο Χρήστου ήθελε να δοκιμάσει τις αντιδράσεις του κοινού και όταν πρωτοπαρουσιάστηκε το 1969 «ήταν ένα σοκ».

Ο Κωστής Ζουλιάτης τον χαρακτηρίζει «μουσικό της φιλοσοφίας». Ο ίδιος ο Γ. Χρήστου έλεγε: «Φιλοσοφώ και το αποτέλεσμα γίνεται μουσική». Οι μουσικές του για το θέατρο ήταν εξαιρετικές παρότι «ο ίδιος δεν τις θεώρησε ως συνέχεια του έργου του. Μάλιστα χωρίζει τη δημιουργία του –χωρίς φυσικά να γνωρίζει το τέλος του– σε δύο περιόδους: την περίοδο της πράξης που αφορά τα συμβατικά έργα για ορχήστρα και την περίοδο της μετάπραξης που ταυτίζεται με το διάστημα που υιοθετεί το δικό του σύστημα σημειογραφίας, με τα σύμβολα, τα σκίτσα και τη σκηνική πράξη. Στο πεδίο του θεάτρου είχε τη δυνατότητα να δοκιμάσει και τα ηλεκτρονικά, τη σωματικότητα, τις αντοχές των ανθρώπων».

Ο σκηνοθέτης στέκεται στη βραδιά του θανάτου του Γ. Χρήστου, όπως την περιγράφει στο ντοκιμαντέρ η καταξιωμένη πιανίστρια Νέλλη Σεμιτέκολο. «Μπαίνοντας στην ταβέρνα “Κανάκης” στην Παιανία, όπου είχε κλείσει όλο το μαγαζί για τα γενέθλιά του, ο Χρήστου κοντοστάθηκε βλέποντας τη διάταξη των τραπεζιών και σχολίασε: “Τι είναι αυτό, σαν επιτάφιος”. Στη συνέχεια ξεκίνησε μια ακόμη φάρσα, όπως γινόταν συχνά στα τραπέζια του. Αυτή τη φορά σχημάτισαν με τον Γρηγόρη Σεμιτέκολο μια πομπή γύρω από τα τραπέζια, σαν να ήταν επιτάφιος, ζητώντας από τον Κανάκη να κάψουν κάτι στο τζάκι, σαν τελετή. Στον γυρισμό έγινε το αυτοκινητιστικό δυστύχημα».

Τα παιδιά του, Σάντρα, Μαρίνα και Εύης, έμειναν ορφανά. Η πρώτη είναι ζωγράφος, ο Εύης Χρήστου γλύπτης που ζει και εργάζεται στη Χίο, ενώ η Μαρίνα έφυγε από τη ζωή πριν από λίγα χρόνια. Στη Χίο, μετά την προβολή του ντοκιμαντέρ «Anaparastasis» στο Μουσείο Μαστίχας, θα ακολουθήσει συζήτηση. Αλλωστε το κοινό, σε κάθε προβολή, ζητάει να μάθει περισσότερα για τον πρωτοπόρο συνθέτη με τις μεταφυσικές ανησυχίες που προκαλούσε θαυμασμό και έντονες συζητήσεις.

Πηγή