Η επιβλητική, διονυσιακή μα και δραματική Εβδόμη Συμφωνία του Μπετόβεν, με σκηνικό το ιερό των Δελφών, αναμένεται να είναι μια σπάνια μουσική εμπειρία.

Ευρωπαϊκή μουσική σκυταλοδρομία

Από τον Ηλία Μαγκλίνη

Στις αρχές Φεβρουαρίου του 1819, ο πάντοτε ανήσυχος (και καλά διαβασμένος) Μπετόβεν σημειώνει στο ημερολόγιό του: «“Ο Ηθικός Νόμος μέσα μας και ο έναστρος Ουρανός από πάνω μας”… Καντ!!!». Οπως γράφει στο The New York Review of Books o Λιούις Λόκγουντ, μουσικολόγος στο Χάρβαρντ και βιογράφος του Μπετόβεν (Beethoven’s Empire of the Mind, 26.3.2020), τα τρία θαυμαστικά είναι του Μπετόβεν, ενώ έπειτα από αυτά τα λόγια ακολουθεί το όνομα «Λίτροου», ο οποίος ήταν διευθυντής αστεροσκοπείου. «Είναι γνωστό εδώ και καιρό», γράφει ο Λόκγουντ, «πως λίγες ημέρες πριν από αυτή την ημερολογιακή εγγραφή, ο Μπετόβεν είχε δει ένα άρθρο που υπέγραφε ο αστρονόμος Γιόζεφ Λίτροου, το οποίο έκλεινε με ένα απόσπασμα από την “Κριτική του Πρακτικού Λόγου” του Καντ». Με άλλα λόγια, ο Μπετόβεν αντιγράφει τα λόγια του αστρονόμου Λίτροου, ο οποίος με τη σειρά του αντέγραφε τον Καντ.

«Για τον Μπετόβεν», συνεχίζει ο Λόκγουντ, «αυτή δεν είναι απλώς μια περαστική σκέψη αλλά μια στιγμή στοχασμού πάνω σε ένα βασικό θέμα ως προς το πώς έβλεπε τον κόσμο. Μολονότι ο Μπετόβεν σε αυτή την ημερολογιακή σημείωση παραθέτει τα λόγια του Λίτροου, και όχι του Καντ, είναι εντυπωσιακό ότι στο καντιανό πρωτότυπο βρίσκουμε μια γλαφυρή περιγραφή των αισθημάτων που καταλαμβάνει κάποιον όταν ατενίζει τον ουρανό και στοχάζεται πάνω στη θέση του στο σύμπαν».

Ο μεγάλος μουσουργός θα συγκινούνταν βαθύτατα αν μπορούσε να πληροφορηθεί ότι την Κυριακή 6 Ιουνίου, στο Αρχαίο Θέατρο των Δελφών, ο Θεόδωρος Κουρεντζής θα διευθύνει την ορχήστρα musicAeterna στη Συμφωνία υπ’ αριθμ. 7 σε λα μείζονα, έργο 92. Η συναυλία θα πραγματοποιηθεί στο πλαίσιο των πανευρωπαϊκών εορτασμών για τον Λούντβιχ βαν Μπετόβεν (1770-1827 – πέρυσι έκλεισαν 250 χρόνια από τη γέννησή του). Επιπροσθέτως, στη συναυλία, που διοργανώνεται από τον γαλλογερμανικό τηλεοπτική σταθμό ΑRTE, σε συνεργασία με τη γερμανική κρατική τηλεόραση (ZDF), και με τη συμμετοχή του Μεγάρου Μουσικής Αθηνών, θα συμπράξει και η χορεύτρια Σάσα Γουόλτζ σε μια χορογραφία σχεδιασμένη ειδικά για αυτή τη βραδιά (η συναυλία θα ξεκινήσει στις 8 μ.μ.).

Η συναυλία έχει ειδική σημασία: θα είναι μέρος μιας μουσικής σκυταλοδρομίας με ερμηνείες και μεταδόσεις και των εννέα συμφωνιών του Μπετόβεν σε πανευρωπαϊκό επίπεδο: στις 2 μ.μ. θα ξεκινήσει στη Βόννη, γενέτειρα του Μπετόβεν, η συναυλία της Συμφωνίας υπ’ αριθμ. 1, τη σκυτάλη θα πάρει το Δουβλίνο με τη Συμφωνία υπ’ αριθμ. 2, για να συνεχίσουν: Ελσίνκι (υπ’ αριθμ. 3, Ηρωική), Λουξεμβούργο (υπ’ αριθμ. 4), Πράγα (υπ’ αριθμ. 5), Λουγκάνο (υπ’ αριθμ. 6, Ποιμενική), οι Δελφοί με την Εβδόμη, το Στρασβούργο (υπ’ αριθμ. 8) για να καταλήξει στη Βιέννη (όπου και πέθανε ο Μπετόβεν) με τη Συμφωνία υπ’ αριθμ. 9, στις δέκα το βράδυ, ώρα Ελλάδας. Το Μέγαρο Μουσικής θα προσφέρει σε δωρεάν απευθείας μετάδοση όλες τις συναυλίες από δύο γιγαντοοθόνες στον κήπο του (περιορισμένος αριθμός θεατών και με βάση τις ισχύουσες υγειονομικές οδηγίες).

Εύκολα γίνεται αντιληπτή η βαρύτητα της ερμηνείας της Εβδόμης στους Δελφούς από τον Θεόδωρο Κουρεντζή. Η συμπαντική διάσταση και η μεταφυσική δυναμική του αρχαίου μαντείου αρμόζουν στον μεγάλο μουσουργό. Προσπαθούμε να φανταστούμε την πιο οργιαστική, διονυσιακή, χορευτική από όλες τις Συμφωνίες που είναι η Εβδόμη του Μπετόβεν, μέσα σε αυτό το μοναδικό σκηνικό. Το μέγα αυτό έργο είχε ολοκληρωθεί στα 1812, όταν ο Μπετόβεν ήταν σαράντα ενός ετών και ο πλέον φημισμένος συνθέτης σε όλη την Ευρώπη. Ωστόσο, πέρα από το ότι ζούσε σε ταραγμένους καιρούς, βρισκόταν, ως συνήθως, σε προσωπική, συναισθηματική αναταραχή, για διάφορους λόγους. Οπως έγραφε σε έναν φίλο του τον Φεβρουάριο του 1812, «Ουρανοί, βοηθήστε με να τα αντέξω όλα: δεν είμαι ο Ηρακλής που βοήθησε τον Ατλαντα να κουβαλήσει τον κόσμο στις πλάτες του, πόσο δε μάλλον να τον κουβαλήσει εκ μέρους του», καταλήγοντας, με μία ακόμη αναφορά στην αρχαία ελληνική μυθολογία, πως «ο Δαίδαλος αντιμετώπισε τον λαβύρινθο με την επινόηση των πτερύγων που τον ανέβασαν ψηλά, στον αέρα. Ω, και εγώ θα βρω αυτά τα φτερά». 

Στο μέτρο που το έργο αντανακλά τη συναισθηματική κατάσταση και τα βιώματα του καλλιτέχνη, ο Μπετόβεν φαίνεται να βρήκε (πρόσκαιρα έστω) τα «φτερά του Δαίδαλου» στη σύνθεση της Εβδόμης, καθώς τα τρία από τα τέσσερα μέρη της φαίνονται να εκφράζουν αυτή την αποθέωση της ορμής της ζωής. 

Και το μέρος της συμφωνίας που απομένει; Αυτό είναι, κατά σειράν, το δεύτερο, αργό, μέρος της, το πιο δραματικό, και ίσως πιο διάσημο, Allegretto στην ιστορία της μουσικής (μετά το Allegro con brio, το πασίγνωστο πρώτο μέρος της Πέμπτης). Ηδη από την πρεμιέρα του έργου, τον Δεκέμβριο του 1813, «στοίχειωσε» το κοινό της εποχής, «ακόμα και εκείνους που δεν έχουν καμία μουσική εκπαίδευση», όπως έγραφε το 1817 ένας μουσικοκριτικός (Lewis Lockwood, Beethoven’s Symphonies. An Artistic Vision, W W Norton & Company, 2015). 

Εύλογα φαντάζεται κάποιος ότι το άκουσμα αυτού του μέρους ειδικά, βράδυ στους Δελφούς, με τα άστρα να ξεπροβάλλουν στο στερέωμα, μπορεί να μας γυρίσει σε εκείνη την ημερολογιακή «καντιανή» σημείωση του Μπετόβεν το 1819, «Ο Ηθικός Νόμος μέσα μας και ο έναστρος Ουρανός από πάνω μας».

Ο Λόκγουντ μνημονεύει και μια σχετική αναφορά του Καρλ Τσέρνι, την οποία βρίσκουμε και στο βιβλιαράκι του box set των κουαρτέτων εγχόρδων του Μπετόβεν από το Κουαρτέτο Guarneri (Brilliant Classics), όπου ο Nτέιβιντ Μόνκουρ γράφει πως, σύμφωνα πάντοτε με τον Τσέρνι, το υπέροχο δεύτερο –αργό– μέρος του Κουαρτέτου για έγχορδα σε μι ελάσσονα υπ’ αριθμ. 2 Εργο 59 (του δεύτερου από τα λεγόμενα «Κουαρτέτα Ραζουμόφσκι»), ο Μπετόβεν το εμπνεύστηκε παρατηρώντας τον έναστρο ουρανό, συλλογιζόμενος «τη μουσική των σφαιρών».

Ο Θεόδωρος Κουρεντζής θα διευθύνει την ορχήστρα της MusicaAeterna στις 6 Ιουνίου στους Δελφούς. Φωτ. ΑΠΕ-ΜΠΕ / ΜΕΓΑΡΟ ΜΟΥΣΙΚΗΣ ΑΘΗΝΩΝ / ΧΑΡΗΣ ΑΚΡΙΒΙΑΔΗΣ

Το «πρώτο θέαμα ενός αναρίθμητου πλήθους κόσμων»

Τι γράφει όμως στην «Κριτική του Πρακτικού Λόγου» ο Καντ και πώς τα λόγια αυτά γυρίζουν στη μουσική του Μπετόβεν; 

Στα επιλεγόμενα του θεμελιώδους αυτού φιλοσοφικού κειμένου, λοιπόν, ο Γερμανός φιλόσοφος ξεκινά με μια μνημειώδη πρόταση: «Δύο πράγματα γεμίζουν την ψυχή με πάντοτε καινούργιο και αυξανόμενο σεβασμό και θαυμασμό, όσο συχνότερα και σταθερότερα ασχολείται μαζί τους ο στοχασμός: ο έναστρος ουρανός πάνω μου και ο ηθικός νόμος μέσα μου. Και τα δύο δεν χρειάζεται να τα αναζητώ και απλώς να τα υποθέτω έξω από το οπτικό πεδίο μου, σαν να ήταν κρυμμένα μέσα στα σκοτάδια ή στο υπερπέραν· τα βλέπω εμπρός μου και τα συνδέω αμέσως με τη συνείδηση της ύπαρξής μου. Το πρώτο αρχίζει από τη θέση που καταλαμβάνω στον εξωτερικό κόσμο και διευρύνει τη συνάφεια στην οποία βρίσκομαι προς το απείρως μεγάλο, με κόσμους πέρα από κόσμους και συστήματα συστημάτων, και επιπλέον ακόμη στους απέραντους χρόνους της περιοδικής τους κίνησης, της αρχής και της διάρκειάς τους».

Συγκρίνοντας, υπό μία έννοια, αυτά τα δύο, ο Καντ μιλά, μεταξύ των άλλων, για τον έναστρο ουρανό ως το «πρώτο θέαμα ενός αναρίθμητου πλήθους κόσμων» το οποίο «εκμηδενίζει κατά κάποιον τρόπο τη σπουδαιότητά μου ως ενός ζωώδους πλάσματος που πρέπει να επιστρέψει πάλι την ύλη, από την οποία έγινε, στον πλανήτη (ένα απλό σημείο στο σύμπαν), αφού είχε εφοδιασθεί για ένα σύντομο διάστημα με τη δύναμη της ζωής (δεν γνωρίζουμε πώς). Αντιθέτως, το δεύτερο (σ.σ. ο ηθικός νόμος) εξυψώνει απείρως την αξία μου ως νοήσεως μέσω της προσωπικότητάς μου, στην οποία ο ηθικός νόμος μου αποκαλύπτει μια ζωή ανεξάρτητη από τη ζωώδη φύση αλλά ακόμη και από ολόκληρο τον αισθητό κόσμο». 

Ο Καντ υποδηλώνει το ότι στέκεται ενεός απέναντι στη νυχτερινή, έναστρη φαντασμαγορία: «Η παρατήρηση του κόσμου ξεκίνησε από το λαμπρότερο θέαμα που μπορούν ποτέ να μας παρουσιάσουν οι ανθρώπινες αισθήσεις και που μπορεί ποτέ ο νους μας να παρακολουθήσει και να επεξεργασθεί στην ευρεία τους έκταση, και κατέληξε – στην αστρολογία» (ας μην μπερδευτούμε εδώ και προς αποφυγή οιασδήποτε παρεξηγήσεως: ο Καντ γράφει σε μια εποχή κατά την οποία η αστρολογία δεν είχε την έννοια που έχει σήμερα αλλά χρησιμοποιούνταν για να δηλώσει εκείνη της αστρονομίας). 

Οι ήχοι της Εβδόμης στο αρχαίο μαντείο των Δελφών έρχονται να ενώσουν τον Καντ και τον Μπετόβεν κάτω από τον έναστρο ουρανό, που δεν ήταν και πολύ διαφορετικός από τη μακρινή εκείνη εποχή κατά την οποία η Πυθία έπεφτε σε έκσταση και μιλούσε για τα μελλούμενα μέσα από γρίφους. 

Η συναυλία στους Δελφούς πραγματοποιείται στο πλαίσιο των πανευρωπαϊκών εορτασμών για τον Λούντβιχ βαν Μπετόβεν. Ο μουσικός μαραθώνιος θα μεταδοθεί ζωντανά και από την ιστοσελίδα του Μεγάρου Μουσικής στις 6 Ιουνίου (14.00 – 23.00). Φωτ. SHUTTERSTOCK

Η μουσική των σφαιρών

Η σύνθεση αυτή, όπως και τα περισσότερα αργά μέρη των συγκλονιστικών κουαρτέτων εγχόρδων του Μπετόβεν, έχει στ’ αλήθεια αυτή την μπετοβενική ισορροπία ανάμεσα σε μια αθεράπευτη θλίψη μιας βαθιάς μοναχικής νύχτας και τη δυναμική ενός κοιμισμένου ηφαίστειου που κάποια στιγμή απλώς εκρήγνυται. Ο Λόκγουντ, ωστόσο, ξεχωρίζει και άλλες στιγμές από τον Μπετόβεν, όπου αυτή η έννοια (ή αίσθηση έστω) της «μουσικής των ανώτερων σφαιρών» είναι έντονη, διάχυτη, καθηλωτική: στο Credo (Πιστεύω) της θρησκευτικής Missa Solemnis και στο πασίγνωστο τελευταίο, χορωδιακό, μέρος της Ενάτης που θεμελιώνεται πάνω στην «Ωδή στη Χαρά» του Φρειδερίκου Σίλερ. Ειδικά σε ό,τι αφορά το τελευταίο, ο Λόκγουντ εστιάζει και στους στίχους του Σίλερ: «Αισθάνεσαι τον Δημιουργό, ω κόσμε; Αναζήτησέ Τον πέρα από τα άστρα!». Σε αυτές τις αναφορές του Λόκγουντ, θα τολμούσαμε ακόμα να προσθέσουμε την Εισαγωγή Εγκμοντ, το αδιανόητο αργό μέρος (Adagio sostenuto) της σονάτας Χαμερκλαβίερ, όπως και το δαιμονικό, αγωνιώδες τρίτο μέρος (Allegro ma non troppo – Presto) της Απασιονάτα.

Πηγή