Κανείς δεν μπορεί να αμφισβητήσει την ιλιγγιώδη πρόοδο της ιατρικής επιστήμης ιδιαίτερα μέσα στον 20^ο αιώνα. Οι περισσότερες πανδημίες έχουν αντιμετωπισθεί και οι σοβαρές λοιμώξεις που ήσαν υπεύθυνες για την πρώιμη θνητότητα πριν από 100 χρόνια έχουν σήμερα εξαφανισθεί με τη βοήθεια της ιατρικών ανακαλύψεων αλλά και με τη βελτίωση των συνθηκών της ζωής κυρίως στον δυτικό κόσμο.

Νέες πανδημίες έχουν όμως σήμερα εμφανιστεί στο προσκήνιο στον (υποτιθέμενο) πολιτισμένο κόσμο: οι πανδημίες της εξάρτησης και της κατανάλωσης. Τα καρδιαγγειακά επεισόδια, ο καρκίνος, επιθετικές ιογενείς λοιμώξεις (AIDS), οι διαταραχές του ψυχισμού, το άγχος και η κατάθλιψη και οι διαταραχές του ύπνου υπήρξαν αδιανόητες οντότητες στους μακρινούς προγόνους μας. Παρά την πρόοδο της ορθολογικής επιστήμης και την σημαντική παράταση της μέσης διάρκειας ζωής στην εποχή μας ανοιχτά τίθεται το ερώτημα κατά πόσον ο άνθρωπος είναι τελικά ευτυχής-υγιής μέσα από μια ολιστική αντίληψη για την υγεία (η οποία περιλαμβάνει το σωματικό (σώμα-body) και το μη-σωματικό του κομμάτι (Νους-mind). Πολλοί βαθύτερα σκεπτόμενοι επιστήμονες σήμερα θεωρούν ότι η σύνδεση της επιστήμης με την τέχνη μπορεί να αποτελέσει αποτελεσματικό αντίδοτο στην θεραπεία των πανδημιών που σχετίζονται με τον τρόπο ζωής της εποχής του «πολιτισμού»

Lascaux caves Paintings 1000 BC / Η τέχνη συνδέει την σωματική με την πνευματική εμπειρία, πρώτη ολιστική προσέγγιση

Η αντίληψη ότι η τέχνη μπορεί να θεραπεύει και να επουλώνει πληγές τοποθετείται χιλιάδες χρόνια πίσω (Ice Age). Οι μακρινοί μας πρόγονοι δεν ξεχώριζαν τις φυσικές από τις πνευματικές οντότητες, υπήρχε μια αντίληψη ενοποίησης του ορατού και του αόρατου, του σωματικού και του μη-σωματικού, του φυσικού και του πνευματικού. Αυτή η αντίληψη απεικονίζεται στις παραστάσεις των σπηλαίων Lascaux τουλάχιστον δέκα χιλιάδες χρόνια προ Χριστού (10000 πχ). Η ενότητα του σωματικού με το πνευματικό και το ψυχικό διαπιστώνεται από τις αρχαιότατες απεικονίσεις της δημιουργίας του ουρανού, της γής και του κάτω κόσμου. Αυτονόητη υπήρξε η σύνδεση του σωματικού και πνευματικού στοιχείου με τις δυνάμεις της φύσης και μεταξύ του ατόμου και της κοινωνικής ομάδας.

Οι Σαμάνοι (μακρινοί πρόγονοι των σημερινών κλινικών ιατρών, ψυχολόγων, ιερέων) ασκούσαν την θεραπευτική τους τέχνη στις πέντε ηπείρους. Ως μεσάζοντες (media και απο εκεί ετυμολογείται ο όρος medicine) μεταξύ των μεταφυσικών δρώμενων και των φυσικών εκδηλώσεων χρησιμοποιούσαν τον ρυθμό των κρουστών οργάνων, τον χορό και τη μουσική στη θεραπεία παθολογικών καταστάσεων. Η βασική κοσμοθεωρία του Σαμάνου ήταν ότι στην περίπτωση κάποιας ασθένειας διαταράσσεται η αρμονική σχέση Νους-Σώμα και ότι ο ρυθμός-αρμονία της μουσικής μπορούν να αποκαταστήσουν αυτή την διαταραχή. Μετά την ανάπτυξη των γραπτών γλωσσών και ιδιαίτερα μετά την ανάπτυξη της τυπογραφικής δυνατότητας η ανθρωπότητα οδηγήθηκε στην ανάπτυξη της επιστημονικής μεθόδου, υπήρξε διάσπαση της αντίληψης ενότητας με τη φύση. Η επιστήμη ήταν αποτέλεσμα της ορθολογικής σκέψης και διαχωρίστηκε από την τέχνη που θεωρήθηκε αποτέλεσμα της φαντασίας. Βέβαια στα αρχαία Ασκληπιεία διατηρήθηκε η ολιστική αντίληψη για την υγεία. Η παράδοση της τέχνης του Ασκληπιού-όπως ασκήθηκε στα Ασκληπιεία-περιλαμβάνει τη χρήση μουσικής, χορού, υδροθεραπείας, ονειροθεραπείας, προληπτικής δίαιτας.

Η αντίληψη για την ολιστική φροντίδα (Νους-Σώμα) στην υγεία από τον αρχαίο κόσμο πέρασε μέχρι τις σκοτεινές μεσαιωνικές εποχές (12^ος αιώνας) σε μια περίοδο γυναικών θεραπευτών μεταξύ των οποίων περισσότερο γνωστή είναι η Αγία Hildergard von Bingen (1098-1179). Μέχρι και την εποχή εκείνη η φύση, η τέχνη, το σώμα, το πνεύμα και η υγεία συνυπήρξαν σε μια αδιάσπαστη ενότητα. Από τον 12^ο μέχρι και τον 16^ο αιώνα η Ιερά Εξέταση καταδίωξε φανατικά αυτές τις ολιστικές αυτές απόψεις.

Το τελειωτικό χτύπημα στην ολιστική αντίληψη έδωσε τον 17^ο αιώνα ο Καρτεσιανός διχασμός του σωματικού και του μη-σωματικού στοιχείου (mind-body split). Επί της ουσίας με βάση τον καρτεσιανό διχασμό υπεύθυνος για τις υποθέσεις του σώματος (body) καθίσταται ο γιατρός, για τις υποθέσεις του νου ο ψυχολόγος (mind) και για τις υποθέσεις του πνεύματος (spirit) ο ιερέας. Ο καρτεσιανός διχασμός οδήγησε προοδευτικά (18^ος αιώνας) στην αντίληψη του σώματος ως μηχανής, παράλληλα με την ανάπτυξη της Νευτώνειας μηχανικής αντίληψης στη Φυσική. Η ορθολογιστική αντίληψη κυριάρχησε με παρένθεση ορισμένους ρομαντικούς καλλιτέχνες και στοχαστές που αντιστάθηκαν απέναντι στον γραμμικό ορθολογισμό του Διαφωτισμού με κίνητρο την αναζήτηση μιας περισσότερο βιωμένης, πολύμορφης και λιγότερο προβλέψιμης-μηχανιστικής ανθρώπινης εμπειρίας. Χαρακτηριστικά ο ρομαντικός ποιητής John Keats (1795-1821) (φοιτητής ιατρικής μάλιστα) τονίζει αυτή την αγωνιώδη αναζήτηση της ολότητας στα γραπτά του: «I am certain of nothing but of the holiness of the Heart’s affections, and the truth of the Imagination».

Στη συνέχεια η περίφημη Florence Nightingale, αφοσιωμένη και πρωτοπόρος νοσηλεύτρια στη φροντίδα των τραυματιών πολέμου (1854-1855) αφύπνισε με τις απόψεις της την ιδέα της ολιστικής φροντίδας (εγκατέλειψε την Βρετανία και εργάστηκε με αφοσίωση στην φροντίδα ασθενών στο Σκούταρι στις ακτές του Βοσπόρου κοντά στην Κωνσταντινούπολη). Έγινε γνωστή ως η κυρία με το φανάρι (Lady of the Lamp). Αναφέρει η Florence Nightingale την επίδραση  που είχε στον πυρετό των ασθενών η προσφορά μιας ανθοδέσμη με όμορφα χρωματιστά λουλούδια την οποία θεωρεί όχι μόνον ψυχογενή αλλά και σωματική αντίδραση. Στο πρωτότυπο κείμενο της βιβλιογραφικής πηγής αναφέρεται ότι είπε η Florence Nightingale τα εξής: «I shall never forget the rapture of fever patients over a bunch of bright colored flowers. People say the effect is only on the mind. It is no such thing. The effect is on the body too».

   Την ίδια χρονική περίοδο περίπου έρχεται η επιστημονική εργασία του Claude Bernard που  προβάλλει την έννοια του εσωτερικού περιβάλλοντος στους βιολογικούς οργανισμούς (milieu interieur) και συνδέεται στη συνέχεια με τις εργασίες των Walter Cannon και Hans Selye (1920) που συνδέουν την σωματική με την ψυχική υγεία. Αρκετά αργότερα, το 1975, ο Robert Ader εισάγει τον όρο ψυχο-νευρο-ανοσοβιολογία (psychoneuroimmunology) η οποία και αποτελεί την θεμελιώδη σύνδεση των έξι συστατικών της ολιστικής αντίληψης για την υγεία: φυσική, ψυχική, συναισθηματική, κοινωνική, πνευματική, περιβαλλοντική (physical, mental, emotional, social, spiritual, environmental). Και παράλληλα έρχεται η χρήση της λέξης «τέχνη» για να δηλώσει αφενός έργα υψηλής αισθητικής ομορφιάς αλλά και την έννοια κατασκευών που απαιτούν δεξιότητες. Η τέχνη μάλιστα έκτοτε έχει αποδείξει την δυνατότητα της να συνεισφέρει ξεχωριστά σε κάθε ένα από τα έξη αυτά συστατικά που συνδέονται με την ολιστική αντίληψη για την υγεία. Ποια αντικειμενική απόδειξη υπάρχει λοιπόν ότι η συνεργασία επιστήμης και τέχνης είναι αποδοτικό φάρμακο στην αντιμετώπιση κάποιας ασθένειας; Ο αμερικανός καθηγητής καρδιολογίας στο πανεπιστήμιο Emory και ποιητής John Stone (1936-2008) σε εισαγωγική του ομιλία σε φοιτητές της ιατρικής είχε κάποτε δώσει την εξής απάντηση στο παραπάνω ερώτημα: «For there will be the arts, and some will call them soft data-whereas, in fact, they are hard data by which our lives are lived».

Σήμερα υπάρχουν επιστημονικά δεδομένα και κλινικές μελέτες που αποδεικνύουν την ευεργετική επίδραση της τέχνης (μουσική, χορός, δράμα, εικαστικές τέχνες). Οι παρεμβάσεις μέσω τέχνης μπορούν σε κλινικό επίπεδο να μειώσουν το άγχος και το καταθλιπτικό συναίσθημα, να ανακουφίσουν τον πόνο, για παράδειγμα η ακρόαση χαλαρωτικής-ονειρικής μουσικής μπορεί να μειώσει την αρτηριακή πίεση και τους καρδιακούς παλμούς ασθενών οι οποίοι νοσηλεύονται σε θαλάμους ή και στη μονάδα εντατικής θεραπείας. Τεκμηριωμένες μελέτες δείχνουν ότι μέσα από έκθεση στην τέχνη μπορεί να ελαττωθεί η διάρκεια νοσηλείας στο νοσοκομείο μετά από χειρουργικές παρεμβάσεις. Πριν από αρκετά χρόνια ο καθηγητής αρχιτεκτονικής Roger Ulrich απέδειξε ότι και μόνον η θέα του φυσικού περιβάλλοντος από το παράθυρο του θαλάμου νοσηλείας μπορεί να επιταχύνει την ανάρρωση του ασθενή μετά από χειρουργικές επεμβάσεις. Επίσης οι παρεμβάσεις μέσω τέχνης μπορούν να διευκολύνουν την επικοινωνία του ασθενή με το ιατρικό και νοσηλευτικό προσωπικό, να αυξήσουν την εμπιστοσύνη του ασθενή στο ιατρο-νοσηλευτικό προσωπικό, να βελτιώσουν την συμμόρφωση των ασθενών στις θεραπευτικές οδηγίες. Ακόμη η έκθεση και δημιουργική συμμετοχή των ασθενών σε παρεμβάσεις μέσω τέχνης μπορεί να οδηγήσει, μέσω της απελευθέρωση της δημιουργικής έκφρασης και της ελάττωσης του άγχους και της κατάθλιψης, σε ενίσχυση του ανοσοποιητικού συστήματος (έχουν δείξει οι μελέτες αύξηση επιπέδων ανοσοσφαιρινών IgA στο σίελο και στο αίμα, ενεργοποίηση πληθυσμού ανοσοκυττάρων Τ-helpers και ΝΚ, αύξηση ιντερλευκίνης, απελευθέρωση ενδορφινών, ελάττωση επιπέδων κορτιζόλης και κατεχολαμινών στο αίμα).

Το νοσοκομείο μέχρι σήμερα συνδέθηκε με θλίψη και θεωρήθηκε (υποσυνείδητα) ως ένας δυσάρεστος τόπος στον οποίο οδηγείται κανείς με αυξημένη πιθανότητα να πεθάνει και όχι να ζήσει. Έτσι κανείς δεν ασχολήθηκε ιδιαιτερα με την αρχιτεκτονική των νοσοκομείων ώστε να  γίνονται περισσότερο ευχάριστα στον πάσχοντα. Σήμερα όμως (κυρίως στην Ευρώπη και τις ΗΠΑ) αποδίδεται πλέον μεγάλη σημασία στον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό των σύγχρονων νοσοκομείων και ιδιαίτερα στις μονάδες εντατικής θεραπείας. Η παρουσία φυσικού φωτός και η οπτική επαφή του ασθενή με το φυσικό περιβάλλον, η δυνατότητα ακρόασης μουσικής μέσω ακουστικών, η ενσωμάτωση video walls, η κυριαρχία του ξύλου στην κατασκευή φαίνεται ότι στοχεύουν σε έναν «εξανθρωπισμό» του νοσοκομείου ώστε να είναι πλέον φιλικό και ευχάριστο στον πάσχοντα. Ιδιαίτερα στις μονάδες εντατικής θεραπείας η παρουσία των βιορρυθμών του φωτός, ο χρωματισμός και η εικαστική αισθητική και η δυνατότητα μουσικής ακρόασης αποδεικνύονται ευεργετικά για τον προσανατολισμό σε χρόνο και χώρο και για την διευκόλυνση του ύπνου ο οποίος είναι συχνά διαταραγμένος σε νοσηλευόμενους στην εντατική αγωγή. Αυτή η αρχιτεκτονική αντίληψη που περιλαμβάνει και τις διάφορες μορφές τέχνης αποδεικνύεται ότι συνεισφέρει ευεργετικά στην κλινική πορεία και την ταχεία ανάρρωση των ασθενών. Επίσης ενισχύεται  η ενεργός συμμετοχή ασθενών σε (καθοδηγούμενα από εκπαιδευμένους θεραπευτές) προγράμματα μουσικοθεραπείας, χοροθεραπείας, εικαστικής θεραπείας, δραματοθεραπείας τα οποία αποδεικνύονται πλέον πολύτιμο συμπλήρωμα της ενδεδειγμένης ιατρικής αγωγής στο νοσοκομείο.

Η σταθερά αυξανόμενη διάδοση των θεραπειών μέσω τέχνης αντιπροσωπεύει τη συστηματική προσπάθεια αποκατάστασης του ρήγματος το οποίο ιστορικά δημιούργησε ο ψευδής καρτεσιανός διχασμός σώματος-ψυχής. Οι θεραπείες αυτές, οι οποίες δεν καταργούν αλλά συμπληρώνουν την ιατρική παρέμβαση, αναβαθμίζουν τον ρόλο του πάσχοντος ατόμου ως συμμέτοχου και συν-δημιουργού στη θεραπευτική διαδικασία. Οι θεραπείες μέσω τέχνης αποτελούν πλέον διεθνώς αναγνωρισμένες παρεμβάσεις (mind-body therapies) στα πλαίσια της λειτουργίας κάθε σύγχρονου νοσοκομείου.

 

 

ΧΟΡΟΘΕΡΑΠΕΙΑ. Ο χορός είναι μια από τις αρχαιότερες μορφές θεραπευτικής πρακτικής και εμπειρίας της ανθρωπότητας και αποτελεί τη ρυθμική σχέση ήχου και κίνησης, σε συνδυασμό με τη συλλογική έκφραση των συναισθημάτων. Οι παραδοσιακές πρακτικές της χοροθεραπείας χάνονται στα βάθη των αιώνων και είναι παγκόσμιες. Από την προιστορική ήδη εποχή ο άνθρωπος χρησιμοποιεί τον χορό για τη δύναμη που έχει να τον οδηγεί στη μετουσίωση. Σήμερα προσεγγίζουμε την χοροθεραπεία και μέσα από τα σύγχρονα ψυχοθεραπευτικά ρεύματα.

Η χοροθεραπευτική προσέγγιση βασίζεται ως μέθοδος στη χρήση της κίνησης και του χορού μέσα από τα οποία μπορεί το άτομο να μετέχει δημιουργικά σε μια διαδικασία που προωθεί τη γνωστική, συναισθηματική και κοινωνική του ολοκληρία. Βασίζεται στην αρχή ότι το σώμα καθρεφτίζει την ιστορία, την προσωπικότητα και τη συναισθηματική κατάσταση του ατόμου.

Υπάρχουν δύο γενικότερες κατευθύνσεις στην χοροθεραπεία, η πρωτόγονη έκφραση και η χοροκινητική. Η πρωτόγονη έκφραση εντάσσεται στην πορεία της θεραπευτικής διαδικασίας των πρωτόγονων κοινωνιών των οποίων ο τρόπος δράσης είναι μη λεκτικός. Συνδυάζοντας ρυθμό, χορό και τραγούδι, δρα σε επίπεδο συμβολικό χωρίς να επιδιώκει την εξωτερίκευση της σημασίας τους. Επομένως ο χορός δεν θεωρείται μόνον ότι είναι «τέχνη για την τέχνη» αλλά «τέχνη για κάτι», στην προκειμένη περίπτωση για την πρόληψη και θεραπεία της διαταραχής της ισορροπίας που προκάλεσε κάποιο νοσηρό σύμπτωμα. Πολλοί κλινικοί γιατροί-που δεν προέρχονται από το χώρο της ψυχικής υγείας-σήμερα συμφωνούν ότι η ψυχοθεραπευτική προσέγγιση μπορεί να βοηθήσει ως αρωγός στη αντιμετώπιση-θεραπεία πολυάριθμων ψυχο-σωματικών παθήσεων. Με άλλα λόγια,  σε όποια αιτία και αν οφείλεται η νόσος ή το σύμπτωμα, μπορεί να εφαρμοστεί για την θεραπεία του μια (συμπληρωματική) μέθοδος προορισμένη να συμφιλιώσει το σωματικό με το μή-σωματικό επίπεδο σε μια αρμονική ολοκλήρωση.

ΔΡΑΜΑΤΟΘΕΡΑΠΕΙΑ. Από την αρχαιότητα γνωρίζουμε ήδη ότι η σχέση ανάμεσα στη δραματική έκφραση και τη θεραπευτική διαδικασία ήταν αποδεκτή και αναγνωρίσιμη. Δίπλα από το αρχαίο θέατρο της Επιδαύρου υπήρχε θεραπευτήριο και συχνά η λειτουργία τους ήταν συμπληρωματική, καθώς οι ασθενείς συμμετείχαν κάποιες φορές στο χορό της τραγωδίας. Ο Αριστοτέλης είχε μάλιστα ονομάσει αυτή την εντεταλμένη απελευθέρωση της έντασης των θεατών «κάθαρση παθών».

Μέσα στον 20 αιώνα και σε ένα κλίμα σφοδρών κοινωνικών, καλλιτεχνικών και επιστημονικών ανακατατάξεων το θέατρο πλησιάζει περισσότερο τη ζωή, την ψυχιατρική και την ψυχοθεραπεία, αρχίζει να αλλάζει η αντίληψη για τον ασθενή και την αντιμετώπιση του και εμφανίζεται η θεραπεία μέσω δράματος. Ο όρος drama therapy δημιουργήθηκε από τον Peter Slade το 1939, μέσα από την ιδέα ότι το θεατρικό παιχνίδι των παιδιών είναι φυσική μορφή εκμάθησης και θεραπείας. Στη συνέχεια υπήρξε μεγάλη εξέλιξη της μεθόδου αυτής σε Ευρώπη και ΗΠΑ και μέσα στην δραματοθεραπεία αξιοποιούνται στοιχεία του δράματος, της ψυχοθεραπείας, της ανθρωπολογίας, της μυθολογίας και του ψυχοδράματος ενώ η μέθοδος διαφοροποιείται από το θεατρικό παιχνίδι και τη δραματοποίηση. Η δραματοθεραπεία απευθύνεται σε πολλούς πληθυσμούς θεραπευομένων και σε πολλά θεραπευτικά πλαίσια και λειτουργεί κυρίως σε τρία επίπεδα: το δημιουργικό-εκφραστικό με στόχο την κινητοποίηση, ανάπτυξη και έκφραση της δημιουργικότητας, το μαθησιακό με στόχο την εκμάθηση κοινωνικών δεξιοτήτων και τέλος το ψυχοθεραπευτικό για την αντιμετώπιση ψυχοπαθολογικών καταστάσεων. Στη δραματοθεραπεία χρησιμοποιούνται-μέσα από καθοδήγηση εκπαιδευμένου δραματοθεραπευτή-κατασκευή ιστοριών, παίξιμο ρόλων, μάσκες, μαριονέτες, εγκαταστάσεις χώρου, ζωγραφική, γλυπτική σωμάτων, αφηγήσεις μύθων, θεατρικοί ρόλοι, ντουμπλάρισμα ρόλων, κατασκευές με διάφορα υλικά. Ηδη η δραματοθεραπεία εφαρμόζεται σε νοσοκομεία, κέντρα ψυχικής υγείας, κέντρα ειδικής αγωγής, σε χώρους εγκλεισμού, σε δομές επανένταξης, σε ιδιωτικά θεραπευτικά κέντρα.

ΕΙΚΑΣΤΙΚΗ ΘΕΡΑΠΕΙΑ. Η ιστορία της θεραπείας μέσω των εικαστικών χάνεται στα βάθη των απροσπέλαστων σπηλαίων από την εποχή των Παγετώνων, ανιχνεύεται στις αγκαλιές των ειδωλίων της γονιμότητας, καθρεφτίζεται στα ασκληπιεία δωμάτια του ονείρου και της κάθαρσης μέχρι την ψυχαναλυτική προσέγγιση του Φρόυντ και την αποκαλυπτική Ερμηνεία των Ονείρων. Η φράση του Φρόυντ «τα όνειρα εκφράζονται καλύτερα με εικόνες» υπήρξε καθοριστική για τη γένεση της εικαστικής θεραπείας. Ο ζωγράφος Adrian Hill γύρω στο 1945, ως νοσηλευόμενος σε σανατόριο, οργάνωσε εργαστήρια ζωγραφικής και επινόησε πρώτος τον όρο εικαστική θεραπεία για τα αποτελέσματα αυτής της εμπειρίας (art therapy).

Καθοριστικό ρόλο για τη γέννηση της εικαστικής θεραπείας έπαιξε η συλλογή έργων (Art Brut) του Jean Dubuffet με έργα ψυχασθενών αλλά και γενικότερα το ενδιαφέρον των καλλιτεχνών να προσεγγίσουν έργα συναδέλφων τους που είχαν θεωρηθεί ακατανόητα και περιθωριακά, έργα απόμακρων ανθρώπων που έπασχαν συχνά από διανοητικές διαταραχές. Παράλληλα η εικαστική θεραπεία γνώρισε άνθηση μετά την αναγνώριση της μεγάλης αξίας της τέχνης των παιδιών η οποία είχε παλαιότερα θεωρηθεί «αδέξια και ανώριμη εκδοχή της τέχνης των ενηλίκων». Η ζωγραφική των παιδιών απετέλεσε σημαντικό εργαλείο στα χέρια των επαγγελματιών της ψυχικής υγείας μια και το παιδί μέσα από την εικόνα μας λέει πως βλέπει τον κόσμο, πως αισθάνεται και πως σκέφτεται.

Οι εικόνες κινούνται ανάμεσα στην περιπλάνηση και τη δέσμευση, την προσδοκία και τη ματαίωση. Σε μια εποχή αποδέσμευσης μέσων και δυνατοτήτων, την εποχή της εικονικής πραγματικότητας, λησμονήσαμε τη μέθη των κυμάτινων πύργων, τα χρώματα των μεδουσών, την αλμύρα της κραυγής και του ψίθυρου. Έχουμε ανάγκη να υπάρξουμε διαφορετικά. Η συμπληρωματική θεραπεία μέσω των εικαστικών υπενθυμίζει και αναγνωρίζει στην καλλιτεχνική διαδικασία ένα μονοπάτι προς το ασυνείδητο «τη μήτρα του ανθρώπινου νου και των εφευρέσεων». Το 1960 η εικαστική θεραπεία αναγνωρίστηκε ως επάγγελμα στις ΗΠΑ. Στη Βρετανία το 1982 οι εικαστικοί θεραπευτές αναγνωρίστηκαν ως αυτόνομη επαγγελματική ομάδα. Στη μικρή μας χώρα-του άπλετου φωτός-η θεραπεία μέσω εικαστικών αρχίζει δειλά να αναδύεται, στα πλαίσια ιδιωτικής πρωτοβουλίας, πριν από 30 περίπου χρόνια.

 

ΜΟΥΣΙΚΗ ΘΕΡΑΠΕΙΑ. H μουσικοθεραπεία αποτελεί μια ιδιαίτερη μορφή-διεθνώς αναγνωρισμένης επιστημονικά-θεραπευτικής προσέγγισης με πολλαπλούς στόχους και ενδείξεις. Μια από τις κατηγορίες μουσικοθεραπείας είναι και η ακρόαση προ-επιλεγμένης μουσικής για ατομική χρήση ή για εφαρμογές στο νοσοκομείο σε νοσηλευόμενους ασθενείς, αυτό λέγεται ιατρική μουσική ή μουσική φάρμακο (music medicine) και απευθύνεται πχ σε ασθενείς που νοσηλεύονται σε μονάδες εντατικής θεραπείας, σε ασθενείς μετά από χειρουργικές επεμβάσεις, σε ασθενείς κατά τη διάρκεια χειρουργικών επεμβάσεων με τοπική ή στελεχιαία αναισθησία, σε ασθενείς κατά τη διάρκεια οδοντιατρικών παρεμβάσεων, σε νεογνά ή πρόωρα βρέφη σε θερμοκοιτίδες, σε γυναίκες κατά τη διάρκεια του τοκετού. Αυτή η μορφή μουσικοθεραπείας με την μορφή της ακρόασης επιλεγμένης μουσικής μόνον (πχ μέσω ακουστικών) στοχεύει στην αντιμετώπιση του άγχους, στην ελάττωση του αισθήματος του πόνου, στην μυική χαλάρωση και στην καταστολή των επιδράσεων από την αύξηση της αδρεναλίνης που κυκλοφορεί στο αίμα στα πλαίσια έντονου stress. Με τη βοήθεια μιας χαλαρωτικής μουσικής μπορεί πχ να πετύχει κανείς μια ευεργετική ελάττωση των καρδιακών παλμών και της αυξημένης αρτηριακής πίεσης σε ασθενείς που νοσηλεύονται σε καρδιολογικές ή καρδιοχειρουργικές μονάδες εντατικής θεραπείας (βλ.επιστημονικές εργασίες Dritsas και συν. στο Ωνάσειο ΚΚ).

Η ουσιαστικότερη όμως μορφή μουσικοθεραπείας (music therapy)  (ενεργός ή δημιουργική μορφή μουσικοθεραπείας) γίνεται μέσω της παρέμβασης ενός ειδικά εκπαιδευμένου μουσικοθεραπευτή και μέσα από συνεδρίες μουσικοθεραπείας. Εκεί η μουσική γίνεται ένα μέσον για την ανάπτυξη μιας θεραπευτικής σχέσης μεταξύ θεραπευτή και θεραπευόμενου η οποία σχέση αποτελεί και το κλειδί για την ανάδυση της δημιουργικής έκφρασης στην οποία στοχεύει και η διεργασία της μουσικοθεραπείας. Ο θεραπευόμενος δεν χρειάζεται να έχει γνώσεις μουσικής. Η μουσική δημιουργικότητα στην μουσικοθεραπεία δεν κρίνεται με αισθητικά κριτήρια αλλά με ειδικά θεραπευτικά κριτήρια. Η μουσικοθεραπεία δεν μπορεί να υποκαταστήσει την κλασσική ιατρική και θα πρέπει να αποκαλείται ορθά συμπληρωματική θεραπευτική μέθοδος (complementary), η μουσικοθεραπεία δεν μπορεί να υποκαταστήσει την συνταγογράφηση των κατάλληλων φαρμάκων ούτε των ιατρικών παρεμβάσεων. Την σταθερή επίβλεψη του ασθενούς κατά τη διάρκεια της πορείας της μουσικοθεραπείας συνεχίζει να έχει ο κλινικός γιατρός ο οποίος συνεργάζεται με τον μουσικοθεραπευτή.

 

ΟΙ ΜΟΥΣΙΚΕΣ ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ ΣΤΟ ΩΝΑΣΕΙΟ ΚΑΡΔΙΟΧΕΙΡΟΥΡΓΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ 

Οι μουσικές αυτές παρεμβάσεις έχουν ξεκινήσει συστηματικά από το 2014 και ελπίζουμε ότι θα καταστούν διαχρονικός θεσμός και θα συνεχιστούν μέσα στο Ωνάσειο αλλά ελπίζω να υπάρξουν μιμητές μας και σε άλλα νοσοκομεία στην ελληνική πραγματικότητα. Οι ζωντανές αυτές μουσικές παρεμβάσεις απευθύνονται στους ασθενείς, στο προσωπικό αλλά και στους επισκέπτες του νοσοκομείου μας με στόχο να μειώσουν το άγχος της αναμονής ιατρικών εξετάσεων, να δημιουργήσουν αίσθημα αισιοδοξίας και θετική σκέψη. Είναι επιστημονικά αποδεδειγμένος πλέον ο σημαντικός ρόλος της μουσικής ως συμπλήρωμα της θεραπείας των ασθενών, οι μουσικές θεραπείες απευθύνονται στον άνθρωπο ως ολότητα-πρόσωπο που αποτελείται από σώμα και ψυχή. Είναι εντελώς παρωχημένη η αντίληψη ότι σώμα και ψυχή είναι διαφορετικές οντότητες, η σύγχρονη επιστημονική αντίληψη δέχεται το σώμα και την ψυχή ως συγκοινωνούντα δοχεία. Για παράδειγμα με την βοήθεια των μουσικών παρεμβάσεων όταν το σωματικό κομμάτι υποφέρει ενδυναμώνουμε το ψυχικό προκειμένου να επέλθει συνολική ισορροπία του πάσχοντος προσώπου.

Στις εκδηλώσεις λαμβάνουν μέρος ανιδιοτελώς καλλιτέχνες ή μουσικά σχήματα που έχουν αντιληφθεί την αξία της προσφοράς αυτής προς τον πάσχοντα, τους συγγενείς του αλλά και προς το προσωπικό του νοσοκομείου που επιτελεί ένα ιδιαίτερα στρεσογόνο λειτούργημα σε πολύ δύσκολες εποχές για την υγεία αλλά και τη χώρα γενικότερα. Χαρακτηριστικά θα αναφέρω από τον γνωστό καλλιτεχνικό κόσμο μεταξύ άλλων την συμμετοχή της Εθνικής Λυρικής Σκηνής, του Μίλτου Λογιάδη και του Χρήστου Ζερμπίνου, του Μίλτου Πασχαλίδη, του βαρύτονου Λούη Μανίκα, του Νότη Μαυρουδή, του Βαγγέλη Μπουντούνη, της νεανικής ορχήστρας Καμεράτα Junior, της Ελληνικής Βυζαντινής Χορωδίας και άλλων σπουδαίων μουσικών και μουσικών σχημάτων. Ακόμη δίνουμε ιδιαίτερη έμφαση στη συμμετοχή νέων ταλαντούχων μουσικών και φωνητικών συνόλων από το χώρο των Ωδείων και της μουσικής εκπαίδευσης. Στο σύνολο τους οι καλλιτέχνες είναι ενθουσιασμένοι με την ιδιαιτερότητα του χώρου και το γεγονός ότι το μουσικό τους έργο αποκτά μια κοινωνική αποστολή. Στο Ωνάσειο δίνουμε μια ευκαιρία να φωλιάσει η τέχνη μέσα στην καρδιά της κοινωνίας (πχ νοσοκομείο, σχολείο), να αποκτήσει αποστολή και να βγεί από τη ραστώνη και το εμπορικά στημένο περιβάλλον των αιθουσών συναυλιών. Επίσης έχει δημιουργηθεί και ορχήστρα εργαζομένων του Ωνασείου ΚΚ (κάποια από τα μέλη της ορχήστρας είναι μουσικοί επαγγελματικού επιπέδου) η οποία έχει δώσει συναυλίες στο νοσοκομείο μας. Οι εκδηλώσεις αυτές επειδή έχουν τη λογική να  ενταχθούν μέσα στην καθημερινότητα του νοσοκομείου γίνονται στο αίθριο του Ωνασείου Καρδιοχειρουργικού Κέντρου με συχνότητα μία ή δύο φορές ανά μήνα, συνήθως Τετάρτη μεσημέρι (12μμ) και διαρκούν 30-40 λεπτά.

Οι ασθενείς και οι συγγενείς των ασθενών έχουν στην πλειοψηφία τους πολύ θετική άποψη και συχνά εκφράζονται με ενθουσιασμό πχ ζητούν επιτακτικά να μάθουν πότε θα είναι η επόμενη εκδήλωση προκειμένου να παραστούν. Αναφέρω χαρακτηριστικά ότι πριν από μερικούς μήνες μετά από κάποια μουσική παρέμβαση με πλησίασε ένας ασθενής των εξωτερικών ιατρείων με δάκρυα στα μάτια και μου είπε: «Σας ευχαριστώ μέσα από την καρδιά μου, είχα έρθει να κάνω προεγχειριτικές εξετάσεις διότι χειρουργηθώ και είχα πολύ άγχος και στεναχώρια, κάθησα στη συναυλία και τώρα φεύγω άλλος άνθρωπος, πετάω από αισιοδοξία. Είπα ότι εδώ μέσα στο Ωνάσειο δεν είναι μόνο γιατροί από αυτούς που ξέρω αλλά κοιτάνε τον άνθρωπο και στη ψυχή, τους νοιάζει ο άνθρωπος».

       Χρειάζεται μεγάλος αγώνας προκειμένου να ανατραπεί η κρατούσα αντίληψη ότι το νοσοκομείο είναι τόπος πένθους και θλίψης όπου πηγαίνει κάποιος για να πεθάνει και όχι για να ζήσει. Δεν θεωρείται σήμερα το νοσοκομείο ως τόπος αισιοδοξίας και χαράς αλλά αντιμετωπίζεται ως ένας άχρωμος τόπος έλλειψης ζωής, ώς γκρίζο προστάδιο του τάφου. Οι ανοιχτόμυαλοι επιστήμονες και η επιστημονική έρευνα σήμερα προτείνουν το ακριβώς αντίθετο, ότι δηλαδή στο σύγχρονο νοσοκομείο η μουσική, το χρώμα, η τέχνη αποτελούν πλέον ουσιαστικό συστατικό της θεραπείας των ασθενών.  Αρκετοί συνάδελφοι γιατροί αρχικά δεν είχαν αντιληφθεί τη θετική επίδραση που μπορεί να έχει η μουσική, διατύπωσαν αντιρρήσεις λόγω έλλειψης επαρκούς πληροφόρησης, όταν το έψαξαν περισσότερο και είδαν με τα μάτια τους ότι ακόμη περισσότερα γίνονται στην Ευρώπη και στις ΗΠΑ στο αντικείμενο αυτό μεταβλήθηκαν σε ένθερμους υποστηρικτές. Επίσης είναι γεγονός ότι στην Ελλάδα ότι δεν καταλαβαίνει κανείς το πολεμά αντί να προσπαθήσει να το καταλάβει, και βέβαια η πιο διαδεδομένη ασθένεια στον τόπο μας είναι ο  φθόνος εναντίον όσων σκέπτονται ή ενεργούν πέραν του μέτριου και καθημερινού. Πολύ θετική υπέρ των μουσικών παρεμβάσεων υπήρξε η στάση του Κοινωφελούς Ιδρύματος Αλέξανδρος Ωνάσης με δωρεά του οποίου μάλιστα αποκτήθηκε και το εξαιρετικό πιάνο με ουρά η παρουσία του οποίου κοσμεί το αίθριο του νοσοκομείου μας.

Η άσκηση της ιατρικής, κυρίως σε μια μάχιμη ειδικότητα όπως είναι η καρδιολογία, συνιστά καθημερινή αναμέτρηση με το θάνατο και τη φθορά. Όσο ψυχρός και εξοικειωμένος και αν είναι ένας γιατρός με την ιδέα του θανάτου δεν παύει ποτέ να κουβαλάει τις αρνητικές αυτές εμπειρίες της ασθένειας και της φθοράς στο υποσυνείδητο του. Η ικανότητα να παράγεις τέχνη είναι στη περίπτωση αυτή ένα δώρο, ένα φάρμακο που μπορεί να γίνει αντίδοτο του θανατικού. Η σπίθα της τέχνης είναι ένα χάρισμα που μπορεί να γίνει φωτιά και να κάψει κάθε θανατικό. Η ίδια η διαδικασία της δημιουργίας και το πάθος που την συνοδεύει, σε όσους κουβαλούν στη ζωή τους αυτό το σαράκι της τέχνης, είναι φάρμακα και ιάματα αναντικατάστατα.

*Θανάσης Δρίτσας, Καρδιολόγος, Αναπληρωτής Διευθυντής, Ωνάσειο Καρδιοχειρουργικό Κέντρο, Συνθέτης και συγγραφέας

Πηγή